„Marzec.
Parkanie zajęcy nieustaje.
Ciekanie lisa i kuny domowej ustaje.
Kuna leśna i żbik pomiata młode. Żbik jednak parka się jeszcze.
Wydra cieka się.
Jeleniom poczynają wyrastać rogi, powracają ze schronień ciepłych na jesienne legowiska.
Sarny ściągają się ku łąkom i polom obsianém, dla żywienia się młodą trawką i zieloną oziminą.
Jarząbki grają.
Kuropatwy, gęsi, drapieżne ptaki, i drobne ptactwo parzą się.
Przylot słonek i gołębi.”
W 2023 roku w Bibliotece Państwowego Przyrodniczego Muzeum NAN Ukrainy we Lwowie rozpoczął się wyjątkowy projekt. Unikatowe zbiory biblioteczne – a w szczególności książki z założonej przez Józefa Kalasantego Dzieduszyckiego, a później pielęgnowanej przez jego syna Włodzimierza Biblioteki Poturzyckiej – są digitalizowane i udostępniane w wersji cyfrowej na stronie projektu lib.smnh.org.
Dzięki niemu będziemy mogli podziwiać ukryte na co dzień arcydzieła, które ujmują formą i treścią w tym m.in. pierwszą encyklopedię historii naturalnej Historia naturalna Pliniusza Starszego z 1548 roku, pierwszą encyklopedię wiedzy zoologicznej szwajcarskiego przyrodnika i bibliografa K. Gesnera Historia zwierząt w 5 tomach (1598–1613), Historia naturalna (1650–1653) polskiego przyrodnika szkockiego pochodzenia Yu. Yonstona, Rozmowy o wielkości świata (1765) francuskiego pisarza i popularyzatora nauki B. Fontenelle’a, Opis ziół z ich rysunkami (1769) niemieckiego botanika J. H. Schrebera, encyklopedię „Historia natury” (1785) francuskiego przyrodnika D.-L. L. Buffona, który studiował przyrodę w Niemczech i badał problem pochodzenia gatunków 100 lat wcześniej niż Darwin i wiele innych dzieł opublikowanych przed 1800 rokiem. Jednym z wyjątkowych obiektów, które dzięki pracy bibliotekarzy, możemy zobaczyć, jest Histoire Naturelle i zawarte w niej piękne ilustracje ptaków.
Histoire Naturelle
W bibliotece muzeum znajdują się również materiały z archiwum rodziny Dzieduszyckich w tym: Statut Ordynacji Dzieduszyckiej, Regulamin wypożyczania książek z Biblioteki Poturzyckiej z 1866 roku, dokumenty gospodarcze dotyczące majątku rodziny od 1845 roku, korespondencja oraz osobiste notatniki i alfabetyczne spisy książek autorstwa W. Dzieduszyckiego.
Ciekawą lekturą są kalendarze myśliwskie drukowane jako dodatek do „Łowca”, najstarszego polskiego pisma łowieckiego i „ukochanego dziecka” Włodzimierza.
Przytoczony na początku artykułu cytat pochodzi z „Kalendarza myśliwskiego na rok 1881”, który został ułożony przez Włodzimierza Dzieduszyckiego.
Kalendarz myśliwski na rok 1881, ułożył W.D.
Kalendarz myśliwski na rok 1881 – przedmowa
Kalendarz myśliwski na rok 1881 – marzec
W bibliotece znajduje się również ręcznie pisany katalog, który zawiera 1130 kart dygitalizowanych przez Irinę Susulovską.
Irina Susulovska
Dotychczas w ramach projektu zeskanowano łącznie 125 książki (100 starodruków i 25 książki wydane w późniejszych latach), Rozprawy i Wiadomości z Muzeum im. Dzieduszyckich, 21 dyplomów, jakie dostał Włodzimierz Dzieduszycki, oraz 1130 kart katalogowych. Rezultaty i rozwój projektu można śledzić na stronie: https://www.smnh.org/ua/
Jak wygląda proces skanowania możemy zobaczyć na filmie: https://fb.watch/yCmbhfKzhi/
Poniżej znajduje się opis zasobu zamieszczony na stronie projektu w tłumaczeniu na język polski.
Biblioteka Naukowa Państwowego Przyrodniczego Muzeum Historii Naturalnej Narodowej Akademii Nauk Ukrainy jest filią biblioteki nauk przyrodniczych, która jest częścią sieci bibliotecznej Narodowej Akademii Nauk Ukrainy. Jej zbiory obejmują ponad 72 tysiące dokumentów.
Biblioteka została założona na początku XIX wieku i jest uważana za jedną z najstarszych bibliotek w Ukrainie.
Podstawą zbiorów biblioteki była unikatowa kolekcja, którą zapoczątkował Józef Kalasanty Dzieduszycki (1776–1847). Początkowo była to prywatna kolekcja książek z zakresu literatury polskiej i światowej, starodruków, rzadkich rękopisów, pergaminów i materiałów ikonograficznych, którą J. Dzieduszycki zaczął gromadzić w 1812 roku. Była ona przechowywana w majątku Dzieduszyckich we wsi Poturzyca w rejonie sokalskim (obwód lwowski) i później otrzymała nazwę „Biblioteka Poturzycka”. Dzięki częstym gościom majątku: znanym profesorom uniwersyteckim, pisarzom, artystom, nabytki J. Dzieduszyckiego stały się znane w kręgach bibliofilskich, a sam właściciel zyskał reputację profesjonalnego kolekcjonera. Utrzymując kontakty z księgarniami we Lwowie, Krakowie i Wiedniu, wymieniając książki ze znanymi bibliofilami i dzięki swoim możliwościom finansowym, J. Dzieduszycki zgromadził bibliotekę liczącą ponad 10 tysięcy tomów.
W 1857 r. jego syn Włodzimierz Dzieduszycki (1825–1899) przeniósł bibliotekę z Poturzycy do Lwowa, a od 1863 r. zaczął uzupełniać ją głównie literaturą przyrodniczą, która na dzień 1.03.1865 r. liczyła 18325 tomów drukowanych, 321 jednostek rękopiśmiennych, 203 dokumenty (w tym 93 pergaminowe), 1473 autografy, 2568 rysunków.
Od 1858 r. Biblioteka Poturzycka stała się dostępna dla naukowców, dziennikarzy, pisarzy i studentów. Zachował się „Regulamin wypożyczania książek Biblioteki Potorytka” z 1866 r. oraz dzienniki rozliczeń wypożyczonych książek za lata 1863, 1868–1900.
Od 1870 r. biblioteka zaczęła funkcjonować jako integralna część Muzeum Przyrodniczego założonego przez W. Dzieduszyckiego. Stopniowo powstawał w niej zbiór literatury naukowej, niezbędny do badania i korzystania z obiektów muzealnych. Wszystkie książki zostały opatrzone pieczęcią Biblioteki Poturzyckiej, a później pieczęciami i ekslibrisem Muzeum Przyrodniczego. Założyciel muzeum przyczynił się do rozwoju biblioteki, wykorzystując swoje kontakty w świecie naukowym, ponieważ był członkiem wielu organizacji naukowych i publicznych, a kiedy zorganizował własną drukarnię w Ossolineum (obecnie Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. W. Stefanyka), zainicjowano wymianę publikacji.
Stało się to jednym z głównych źródeł uzupełniania zbiorów bibliotecznych. Muzeum nawiązało kontakty z wieloma instytucjami naukowymi, uczelniami, towarzystwami w Polsce, Austrii, Niemczech, Czechach, Litwie, Francji, Szwajcarii, Finlandii, USA itp. Innym źródłem uzupełniania zbiorów bibliotecznych były dary, zarówno pojedynczych wydań, jak i kompletów książek z autografami autorów. Sięgając do różnych źródeł dokumentalnych, znajdujemy nazwiska wielu znanych naukowców, którzy przekazali swoje monografie i artykuły. I tak w kwietniu 1900 r. biblioteka muzealna została obdarowana literaturą w liczbie 407 tomów tzw. „Biblioteki Warszawskiej” słynnego geologa L. Zejsznera. W 1931 r. zoolog F. Zajcew przesłał 320 druków i książek z Puław, a w 1932 r. rodzina zoologa J. Łomnickiego, który kierował muzeum w latach 1915–1931, przekazała prawie 300 ważnych publikacji naukowych. W 1940 r. część zbiorów bibliotecznych o profilu przyrodniczym z Towarzystwa Naukowego im. T. G. Szewczenki (NTSh) została przetransportowana do biblioteki muzealnej, wśród których znalazły się pierwsze ukraińskojęzyczne publikacje ukraińskich naukowców: I. Wierchradskiego, O. Wołoszczaka, W. Lewyckiego, S. Pasternaka i innych.
Biblioteka muzealna zawiera książki pochodzące z XVI wieku, których wartość historyczna, kulturowa i naukowa jest oczywista. Kolekcja obejmuje ponad 100 zagranicznych starodruków (opublikowanych przed 1800 r.), w tym pierwsza encyklopedia nauk przyrodniczych „Historia naturalna” rzymskiego uczonego Pliniusza Starszego, opublikowana w 1548 r. (paleotyp) i w 1779 r. w 37 książkach, książki starożytnego greckiego filozofa i naukowca Arystotelesa, który wniósł znaczący wkład w kształtowanie się biologii jako nauki.
Wśród tych unikatowych książek znajdują się dożywotnie wydania światowej sławy przyrodników – pierwsza encyklopedia wiedzy zoologicznej szwajcarskiego przyrodnika i bibliografa K. Gesnera „Historia zwierząt” w 5 tomach (1598–1613); książki polskiego przyrodnika szkockiego pochodzenia Yu. Yonstona, w tym „Historia naturalna” (1650–1653); książka francuskiego pisarza, popularyzatora nauki B. Fontenelle’a „Rozmowy o wielkości świata” (1765); książki niemieckiego botanika J. H. Schrebera, w szczególności „Opis ziół z ich rysunkami” (1769); encyklopedia „Historia natury” (1785) francuskiego przyrodnika D.-L. L. Buffona, który studiował przyrodę w Niemczech. L. Buffona, który badał problem pochodzenia gatunków 100 lat wcześniej niż Darwin; wiele wydań prac naukowych szwedzkiego przyrodnika K. Linneusza opublikowanych przed 1778 rokiem; pierwsza „Historia naturalna bezkręgowców” (1792) francuskiego naukowca J. G. Brueggera; książki J.-B. Lamarcka, N. Podi, G. V. Dobela i wielu innych opublikowane przed 1800 rokiem.
Czasopisma biblioteczne zawsze stanowiły ważną część kolekcji. Katalog z lat 1903–1938 zawiera 499 tytułów czasopism naukowych i przyrodniczych oraz gazet (wszystkie w językach obcych), które muzeum prenumerowało lub otrzymywało w drodze wymiany. Wśród tytułów zawartych w wykazie znajduje się wiele kompletnych zestawów wielu podstawowych czasopism z czasów ich założenia. Wśród długoterminowych zestawów, które są nadal używane przez naukowców, są: „Sylvan” (od 1820 r.), „Zeitschrift für Entomologie” (od 1847 r.), „Journal für Ornithologie” (od 1853 r.), „Verhandlungen der Keiserlish – Königlichen Zoologisch – Botanische Gesellschaft in Wien” (od 1859 r.), „Sprawozdanie Komisyi Fiziograficznej” (od 1867), „Oesterreichische Botanische Zeitschrift” (od 1872), „Łowiec” (1878), „Pamiętnik fizyograficzny” (od 1881), „Rozprawy i Wiadomości z muzeum im. Dzieduszyckich” (od 1914), „Polskie Pismo Entomologiczne” (od 1921), „Bulletin of Entomological Research” [London] (od 1922) i wiele innych.
Kolekcja biblioteki muzealnej obejmuje 269 teczek, z których każda zawiera od 10 do 80 druków (kopii artykułów) od XVIII do XX wieku. 125 teczek wykonanych za życia Dzieduszyckiego jest opatrzonych jego inicjałami i tytułami materiałów, które zawierają. Wszystkie materiały, z których wiele zawiera autografy autorów, dotyczą Galicji i okolic. Materiały przechowywane w teczkach (z których 90% jest napisanych po łacinie) podkreślają różnorodność podejść i poglądów na konkretne zagadnienie naukowe.
Biblioteka muzeum posiada dużą kolekcję materiałów kartograficznych (map i atlasów), które są nieodzownym atrybutem codziennej pracy ze zbiorami muzealnymi. Granice chronologiczne tych materiałów rozpoczynają się w 1772 r. Większość z nich obejmuje terytorium Galicji i podkreśla strukturę polityczną i administracyjną regionu w różnych okresach historycznych, na przykład mapy Królestwa Galicji i Lodomerii (1855 i 1872), Galicji i Bukowiny (1870) itp.
Podstawowe dzieła kartograficzne głównych szkół kartograficznych i znaczących wydawców XIX wieku, a mianowicie F. Handtke, C. Fleming, H. Freytag itp. są dobrze reprezentowane w zbiorach biblioteki.
Wśród materiałów kartograficznych z końca XIX wieku na szczególną uwagę zasługują mapy wielkoskalowe wyprodukowane przez Austriacki Cesarski Wojskowy Instytut Kartograficzny na zlecenie austriackiego Sztabu Generalnego. Są to mapy w skalach od 1:75000 („specjalne”) do 1:200000. Wśród nich znajdują się „specjalne” mapy Karpat i zachodniej Ukrainy. Nadal cenny jest „Atlas geologiczny Galicji”, składający się z 74 map geologicznych (64×52 cm) z tekstami do atlasu (1887–1911), z których większość została napisana przez pracowników muzeum (M. Łomnicki, J. Siemiradzki, W. Szajnocha itp.).
W bibliotece muzeum znajdują się również plany Lwowa, Wiednia, Pragi, Krakowa, Petersburga, Nowego Jorku i innych miast. Najcenniejszym z nich jest „Mapa miasta Lwowa” wydana przez Radę Miejską w 1868 roku.
Zbiór materiałów rękopiśmiennych (oryginały autorskie) w bibliotece muzeum obejmuje okres od 1819 do 1939 roku. Wśród tych materiałów archiwum rodziny Dzieduszyckich ma wartość historyczną. Zawiera ono: Statut Ordynacji Dzieduszyckiej, dokumenty gospodarcze dotyczące majątku rodziny z 1845 r., korespondencję handlową rodziny, osobiste notatniki i prace naukowe założyciela muzeum, alfabetyczne spisy książek autorstwa W. Dzieduszyckiego.
Interesujące dla badaczy są rękopisy autorów, w tym artykuły naukowe, monografie i streszczenia geologa L. Zejsznera, zoologa E. Schauera, przyrodników M. i J. Łomnickich, J. Tysera, leśnika F. Wyszomirskiego i innych.
Dużą wartość mają „Sprawozdania Muzeum” z różnych lat przed 1937 r., sprawozdania i korespondencja Towarzystwa Ochrony Przyrody z lat 1930–1940, Statut, Program i sprawozdania Galicyjskiego Towarzystwa Entomologicznego oraz księgi opinii zwiedzających Muzeum od 1871 r.
Kolekcja biblioteczna zawiera znaczną liczbę dyplomów, certyfikatów i innych nagród przyznanych W. Dzieduszyckiemu (od 1856 r.) i muzeum za działalność publiczną i naukową, za znaczące osiągnięcia i sukcesy na wystawach światowych i regionalnych. Wiele z nich jest podpisanych przez najbardziej znane osobistości tamtych czasów.
Obecna kolekcja Biblioteki Naukowej Muzeum składa się z książek przyrodniczych. Zgodnie z jej przeznaczeniem, jest ona podzielona na kolekcje główne i wymienne.
Główna kolekcja składa się z:
– książki pisane cyrylicą (książki drukowane w języku cywilnym),
– literatura obca sprzed 1939 r,
– współczesne książki zagraniczne,
– literatura źródłowa i bibliograficzna,
– prace dyplomowe i dysertacje,
– współczesne czasopisma od 1940 r.
– materiały kartograficzne (geograficzne, topograficzne, historyczne itp.)
– rękopisy,
– dyplomy i nagrody.Na dzień 1 stycznia 2025 r. obejmowała 72196 dokumentów (książek, czasopism, streszczeń rozpraw doktorskich, druków, broszur, broszur).
Fundusz wymienny biblioteki, założony przez założyciela muzeum, istniał do 1939 roku. Na podstawie „Regulaminu funduszu wymiany DPM Narodowej Akademii Nauk Ukrainy”, opracowanego i zatwierdzonego w 1996 r., jest on uzupełniany publikacjami naukowymi muzeum. Biblioteka utrzymuje stosunki wymiany książek z wyspecjalizowanymi instytucjami.
Warto zaznaczyć, że 40 książek z Biblioteki Poturzyckiej oraz 10 dyplomów zostało poddanych konserwacji w latach 2022–2024 w ramach projektu MKiDN „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”.
MD
