Biblioteka Poturzycka w liczbach

Biblioteka Poturzycka Dzieduszyckich należała do najznamienitszych księgozbiorów prywatnych w dziewiętnastowiecznej Galicji. Założona przez Józefa Kalasantego Dzieduszyckiego około 1815 roku w rodzinnej Poturzycy, a następnie przeniesiona do Lwowa w 1858 roku przez jego syna Włodzimierza, przez dziesięciolecia służyła uczonym, literatom i młodzieży akademickiej z całej monarchii austriackiej.

Dzieje tej wyjątkowej kolekcji były już przedmiotem badań polskich historyków, w szczególności profesora Kazimierza Karolczaka, autora monografii „Dzieduszyccy. Dzieje rodu. Linia poturzycko-zarzecka” (2001). Karolczak przedstawił bibliotekę w szerokim kontekście tradycji kolekcjonerskich całego rodu, analizując jej znaczenie jako przejawu arystokratycznego mecenatu kulturalnego I Rzeczypospolitej i podkreślając wartość artystyczną towarzyszącej jej Galerii Miączyńskich-Dzieduszyckich. Biblioteka Poturzycka była również głównym tematem konferencji zorganizowanej przez Związek Rodowy Dzieduszyckich herbu Sas w 2022 roku w Zarzeczu pt. „Wokół kolekcjonerskich pasji Dzieduszyckich”, z której materiały zostały opublikowane w książce pod tym samym tytułem i są dostępne TUTAJ.

Publikujemy teraz obszerne studium dr Mirosławy Diadiuk z Lwowskiej Narodowej Naukowej Biblioteki Ukrainy im. Wasyla Stefanyka z 2012 roku, które w znaczący sposób uzupełnia dotychczasową wiedzę. Oparte na bogatej bazie archiwalnej ukraińskiej, artykuł precyzyjnie dokumentuje nieznane szczegóły funkcjonowania biblioteki jako instytucji naukowej oraz po raz pierwszy szczegółowo przedstawia dramatyczne losy zbiorów podczas nacjonalizacji 1939-1940, II wojny światowej i w okresie powojennym.

Mirosława Diadiuk dostarcza precyzyjnej dokumentacji archiwalnej i śledzi mechanizmy rozproszenia zbiorów po 1939 roku. Perspektywa polska akcentuje bibliotekę jako dziedzictwo arystokratyczne i instrument kształtowania polskiej świadomości narodowej, ukraińska zaś postrzega ją jako instytucję naukową o znaczeniu międzynarodowym. Karolczak szczegółowo analizuje aspekty kolekcjonerskie i artystyczne, Diadiuk natomiast wprowadza do obiegu naukowego nieznane dotąd dokumenty administracyjne i inwentarzowe.

Razem wszystkie teksty tworzą kompletny obraz biblioteki jako instytucji kulturalnej i dokumentują współczesne wysiłki polsko-ukraińskiej współpracy w zakresie ochrony wspólnego dziedzictwa.

Mirosława Diadiuk kierownik działu rękopisów LNNB Ukrainy im. W. Stefanyka, kandydat nauk historycznych

BIBLIOTEKA DZIEDUSZYCKICH: HISTORIA, DROGI FORMOWANIA ZBIORÓW

Na podstawie dokumentów archiwalnych przedstawiono główne etapy formowania i rozwoju Biblioteki Dzieduszyckich do 1939 r. Wprowadzono do obiegu naukowego fakty historyczne o zbiorach książkowych i archiwalnych rodziny Dzieduszyckich w składzie Lwowskiego Oddziału Biblioteki AN USRR, w okresie II wojny światowej i czasie powojennym. Poruszono kwestię perspektyw rekonstrukcji Biblioteki Dzieduszyckich.

W ciągu października 1939 – maja 1941 r., w związku z likwidacją szeregu zakładów naukowych, kulturalno-oświatowych, religijnych i zgodnie z Uchwałą Rady Komisarzy Ludowych USRR z 2 stycznia 1940 r. „O organizacji placówek naukowych w zachodnich obwodach USRR”, został utworzony Lwowski Oddział Biblioteki Ukraińskiej Akademii Nauk.

Do jej zbiorów przekazano materiały książkowe i rękopiśmienne instytucji naukowych „Towarzystwa Naukowego im. Szewczenki”, „Domu Narodowego”, Biblioteki Baworowskich, „Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie”, a także archiwa towarzystw i organizacji, instytucji religijnych, prywatne archiwa uczonych, pisarzy, działaczy społecznych i archiwa rodzinne. Każdy z wymienionych księgozbiorów, do momentu przekazania jej materiałów książkowych i rękopiśmiennych do zbiorów Lwowskiego Oddziału Biblioteki AN USRR, miał swoją historię. W przeważającej większości ich zbiory były znane i poszukiwane w społeczeństwie, a z ich nacjonalizacją w 1939 r. przeszły niełatwą i czasami dramatyczną drogę.

Biblioteka Dzieduszyckich we Lwowie (Biblioteka Poturzycka) miała swoją historię, związaną z przedstawicielami rodziny Dzieduszyckich, którzy tworzyli ją w różnych okresach¹.

Już na początku XVII w. Jerzy Dzieduszycki (1670–1730) zebrał bibliotekę liczącą ponad 3,5 tys. tomów, a w swoim majątku Cucułowce (obecnie s. Wilchowce w rejonie żydaczowskim obwodu lwowskiego) posiadał sporą galerię obrazów. Po jego śmierci część kolekcji trafiła do księgozbioru Waleriana Dzieduszyckiego (1754–1832) w Potoczyskach, następnie została przekazana do Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie. Inna znaczna część rękopisów trafiła do księgozbioru, który na początku XIX w. założył Józef Dzieduszycki (1776–1847). Swoją nazwę — Biblioteka Poturzycka – otrzymała od majątku Poturzyca (obecnie s. Potoryca w rejonie sokalskim obwodu lwowskiego).

Tradycję rodzinną podtrzymał i kontynuował syn Józefa Dzieduszyckiego – Włodzimierz (starszy)², który w listopadzie 1858 r. przewiózł Bibliotekę z Poturzycy do Lwowa, umieszczając ją jako część Muzeum Przyrodniczego im. Dzieduszyckich w pałacu przy ul. Kurkowej 15 (obecnie ul. Łysenki 15). W 1886 r. Bibliotekę przeniesiono do nowego pomieszczenia Muzeum przy ul. Rutowskiego (obecnie ul. Teatralna 18).

Po śmierci W. Dzieduszyckiego (starszego) od 1899 r. Biblioteką zajmowała się jego żona Alfonsyna Dzieduszycka (ur. 1876), która wzbogaciła dział teologiczny Biblioteki i uzupełniła zbiór dziełami beletrystycznymi. W tym okresie Biblioteka powróciła do rodzinnego pałacu Dzieduszyckich przy ul. Kurkowej. Po śmierci Alfonsyny podczas I wojny światowej, jej następcą został Włodzimierz Dzieduszycki (młodszy) (1885–1971), który opiekował się Biblioteką do jesieni 1939 r.

Józef Dzieduszycki zebrał kilka tysięcy książek z historii oraz kolekcję polskiej, łacińskiej i francuskiej literatury pięknej. Podstawę Biblioteki stanowiły druki XVI–XVII w., które właściciel stale uzupełniał rękopisami i ówczesnymi wydaniami. J. Dzieduszycki był jednym z niewielu w Galicji, który kompletował swoją bibliotekę okólnikami i zarządzeniami Namiestnictwa Galicyjskiego. Uzupełnianiu zbiorów sprzyjały kontakty właściciela z księgarniami krakowskimi i lwowskimi. Zbiory rozrastały się również dzięki wymianie z innymi bibliofilami, m.in. z Augustem Bielowskim, Gwalbertem Pawlikowskim. Cenne nabytki do Biblioteki pochodziły z sieniawskiej biblioteki Czartoryskich, od Łukasza Gołębiowskiego.

Na początku swojej działalności bibliofilskiej J. Dzieduszycki formował bibliotekę po amatorsku, jednak z czasem w kołach naukowych i artystycznych zyskał reputację profesjonalnego kolekcjonera, który oprócz wydań książkowych zbierał rękopisy, materiały ikonograficzne i kolekcje przyrodnicze. Częstymi gośćmi majątku w Poturzycy stali się znani profesorowie uniwersyteccy, pisarze, artyści. Porządkowaniem zbiorów, głównie foliantów, od marca 1855 r. zajmował się Józef Łoziński (1827–1897) – były stypendysta i podopieczny J. Dzieduszyckiego, przyjaciel jego syna Włodzimierza. Pracując jako bibliotekarz, J. Łoziński sprawdzał posiadane egzemplarze biblioteczne z katalogiem kartkowym, katalogował nowe wpływy i przygotowywał inwentarze, sortował zbiory na działy według języka, w jakim były napisane, systematycznie przekazywał książki do oprawy. W 1857 r. Łoziński przełożył najważniejsze dokumenty pergaminowe, od 1861 r. tę pracę kontynuował Lucjan Tatomir. Około 1860 r. J. Łoziński stworzył chronologiczny spis dokumentów. Według ewidencji, na dzień 20 lipca 1861 r. Biblioteka była starannie uporządkowana i liczyła 14 500 tomów.

W tym czasie księgozbiór intensywnie się rozwijał. W szczególności W. Dzieduszycki nabywał cenne czasopisma i wydania książkowe, szczególnie podczas swoich podróży. Pracownicy Biblioteki prowadzili żywą wymianę dubletów z właścicielami innych bibliotek, nabywali spuścizny bibliofilów. Na 1877 r. zbiory biblioteczne Dzieduszyckiego zwiększyły się do 30 tys. tomów. J. Łoziński nabywał rzadkie autografy, między innymi od emigrantów dla Biblioteki został zakupiony pergaminowy rękopis Długosza „Vita beatae Cunegundis” — relikwia klasztoru Klarysek w Starym Sączu, skradziona w niewyjaśnionych okolicznościach. Z powodu tego rękopisu W. Dzieduszycki miał niemało kłopotów, ponieważ klasztor domagał się jego zwrotu.

Działalność publiczna biblioteki 

Faktycznie od 1858 r. (od momentu przeniesienia do Lwowa) Biblioteka staje się dostępna dla czytelników. Odwiedzają ją uczeni, dziennikarze i literaci Lwowa i okolic. Znani działacze nauki i kultury, między innymi Kornel Ujejski, Karol Estreicher, Karol Szajnocha i inni, pozostawili zapisy w „Pamiętnej Księdze Biblioteki Poturzyckiej”. Za pozwoleniem właściciela książki można było wypożyczać do domu. Od 1863 r. z takich usług mogła korzystać również młodzież akademicka.

Statystyki czytelników:

• 1863 r. – 460 czytelników
• 1864 r.– 821 czytelników
• 1865 r. – 1218 czytelników
• 1866 r. – 1917 czytelników
• 1867 r. – 2290 czytelników
• 1868 r. – 2691 czytelników

Pomimo że w 1867 r. J. Łoziński wprowadził „Zasady wypożyczania książek Biblioteki Poturzyckiej” (16 punktów), młodzież akademicka ich nie przestrzegała. Dlatego od 1 stycznia 1869 r. wypożyczanie książek zostało zawieszone, a kustosz Biblioteki J. Łoziński wszystkie swoje wysiłki skierował na uregulowanie tej kwestii, w szczególności na zwrot 355 książek.

Jesienią 1898 r. funkcje bibliotekarza zaczęła pełnić Maria Zajączkowska. Biblioteka nadal aktywnie działała i rozwijała się – 1 kwietnia 1912 r. została przyjęta w poczet członków honorowych Polskiego Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie. Przed I wojną światową zbiory Biblioteki wzbogaciły się cennymi depozytami i darami, intensywniej zaczęły rozwijać się stosunki z innymi zakładami naukowymi w kraju i za granicą.

Najcenniejszym nabytkiem 1911 r. stała się spuścizna literacka historyka, pisarza, wicekuratora Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, członka Polskiej Akademii Nauk Maurycego Dzieduszyckiego (1813–1877). Dla Biblioteki zakupiono: 20 rękopisów M. Dzieduszyckiego, 39 dzieł drukowanych, dokumenty rodzinne, zbiór recenzji prac M. Dzieduszyckiego i inne.

Stan zbiorów w 1914 r.:

• 48 005 książek
• 24 teczki broszur
• 19 teczek ulotek
• 334 rękopisy
• 1 820 autografów
• 105 pergaminów
• 448 dyplomów
• 3140 kopii dyplomów
• 15 „teczek” etnografa, historyka, bibliotekarza i memauristy Łukasza Gołębiowskiego (1773–1849).

Okres I wojny światowej

Wydarzenia I wojny światowej i wojny polsko-ukraińskiej źle wpłynęły na działalność Biblioteki Dzieduszyckich: jeśli w 1914 r. Biblioteka wzbogaciła się o 59 książek, to w 1915 r. nie wpłynęło żadne wydanie, o czym świadczy zapis: „1915 Wojna… nic”. Zostały utracone związki z warszawskimi i krakowskimi instytucjami naukowymi, wydawnictwami, obserwowano znaczne ograniczenie darów.

Wpływy książek w kolejnych latach:

• 1916 r. — 5 
• 1917 r. — 15
• 1918 r. — 64
• 1919 r. — 71
• 1920 r. — 85

Według danych Edwarda Chwalewika z 1916 r., Biblioteka liczyła około 20 000 tomów, wśród druków XVI w. przechowywano około 30 unikalnych wydań, 1 000 rękopisów, około 3 000 rycin (głównie ze zbioru Lucjana Siemieńskiego (1807–1877), polskiego pisarza), 3 000 monet i medali.

Okres 1920–1939

W latach 1920–1925 Biblioteka była zamknięta. Na miejsce M. Zajączkowskiej, która zwolniła się ze względu na stan zdrowia, od 1922 r. na stanowisko bibliotekarza została zaproszona Wrzoskówna. W lutym 1925 r. ordynat Włodzimierz Dzieduszycki (młodszy) na stanowisko bibliotekarza zaprosił doktora filozofii Mariana des Loges (ur. 1898), który sześć lat pracował jako urzędnik w bibliotece uniwersyteckiej we Lwowie.

Doktor Marian des Loges zobowiązał się pracować w Bibliotece pięć dni w tygodniu od 16 do 19 i był faktycznie jedynym stałym pracownikiem. Zapoznawszy się ze stanem Biblioteki, uznał ją za nieprzydatną do użytku. Rozpoczął więc pracę od „czyszczenia” części Biblioteki. W 1926 r. przypadkowo wpadł mu w ręce katalog rękopisów, więc Marian des Loges zaczął opracowywać część archiwalną Biblioteki.

Jak się okazało, zbiór działu rękopisów (328 jednostek przechowywania) miał niedoskonały katalog kartkowy, który w latach 1900–1910 ułożyła M. Zajączkowska, oraz „zestawienie imienne rękopisów”. Składał się on z archiwaliów Biblioteki Dzieduszyckich i zbioru rękopisów wielkiego archiwum Zarządu Generalnego Majątków, korespondencji rodzinnej i in., które były częścią integralnej całości Biblioteki.

Des Loges odnotował, że najlepszy rozwój archiwum, poprzez kupno zbiorów i dokumentów, przypadał na okres działalności W. Dzieduszyckiego (starszego) i jego bibliotekarza J. Łozińskiego. Kontynuując pracę z oryginalnymi dokumentami i ich kopiami, Marian des Loges złożył 41 teczek. Jednocześnie pozostawało wiele nieopracowanych teczek i konwolutów. Dokumenty rodzinne Dzieduszyckich i ich prywatną korespondencję nowy bibliotekarz zwrócił W. Dzieduszyckiemu.

Stan katalogów i zbiorów

Korzystanie z Biblioteki nadal było niemożliwe: katalog imienny, ułożony do książek działu polskiego (11 660 pozycji), był pomieszany, inna część książek znajdowała się w strasznym nieładzie. W niezadowalającym stanie były również inne katalogi Biblioteki. W zimnym i zakurzonym pomieszczeniu panował chaos, zbiory częściowo (w tym albumy) były składane na oknach i podłodze.

Przystępując do intensywnej pracy wiosną 1925 r., już we wrześniu następnego roku Marian des Loges przygotował katalog imienny od 1 do 10 032 pozycji. Reszta, ponad dwa tysiące jednostek, wymagała innego podejścia do opracowania.

Napływy w drugiej połowie lat 20.

W drugiej połowie lat 20. wpływy do Biblioteki były nieznaczne: na zakup książek wydzielano nieznaczne środki, nabywano głównie książki z historii, literatury polskiej, historii sztuki w języku polskim i francuskim. W tym okresie Biblioteka otrzymywała jako dar po jednym egzemplarzu wydań od księgarni „Atlas”, Towarzystwa Naukowego we Lwowie, Akademii Sztuk w Krakowie. W. Dzieduszycki dla Biblioteki nabył zbiór „kijowskich” ulotek i broszur z lat 1916–1918.

Ze zbiorów Biblioteki mogli korzystać jedynie naukowcy, i to po bezpośrednim porozumieniu z kierownikiem; przedmiotami ich zainteresowania były głównie rękopisy i rzadkie wydania.

Stan zbiorów według ankiety z 1926 r.

Zgodnie z ankietą z departamentu nauki Ministerstwa Oświaty i Religii w Warszawie (1926 r.), Marian des Loges podał przybliżoną liczbę:

• 48 222 tomów, w tym 19 inkunabułów
• 24 teczki broszur
• 19 teczek ulotek
• 1 820 autografów

Pod znakiem zapytania pozostawała liczba rękopisów (334?) i rycin (3 000?).

Charakterystyka zbiorów według Edwarda Chwalewika (1926)

Według wydania informacyjnego z 1926 r. przygotowanego przez Edwarda Chwalewika, Biblioteka Dzieduszyckich liczyła:

• 48 222 tomy, z których 37 tysięcy dotyczyło polskiej historii i literatury
• Inkunabuły i prace z dziedziny historii, dawnej literatury polskiej i łacińskiej
• Z darów Alfonsyny Dzieduszyckiej — prace z teologii i beletrystyka w językach polskim, francuskim i angielskim
• 334 cenne rękopisy, w tym:
  • 105 pergaminów, począwszy od XIII w.
  • 140 dokumentów z autografami polskich królów i ich listy
  • Listy Długosza
  • Dziennik podróży kanclerza Ocieskiego
  • Teczki Gołębiowskiego z iluminowanym modlitewnikiem z XVIII w.
  • około 1 820 różnych autografów
  • Rękopis „Król-Duch” Juliusza Słowackiego
  • Archiwum rodzinne Dzieduszyckich
• około 500 map i unikalnych starodruków (około 30 jednostek)
• kolekcja dzieł sztuki — 3 000 jednostek
• Zbiory numizmatyczne i felerystyczne – około 3 000 monet i medali
• Biblioteka posiadała własny ekslibris

Aby rozwiązać problem kadrowy, 1 listopada 1929 r. asystentem bibliotekarza w Bibliotece Dzieduszyckich został Ryszard Wierchratski, którego w 1930 r. w celu podniesienia kwalifikacji, za rekomendacją właściciela – W. Dzieduszyckiego i bibliotekarza Mariana des Loges – skierowano na praktykę do biblioteki Uniwersytetu Lwowskiego. Po roku (w styczniu 1931 r.) R. Wierchratski pracował już jako bibliotekarz w miejsce Mariana des Loges.

7 października 1930 r. Biblioteka Dzieduszyckich zajmowała już pięć pokoi na parterze pałacu; w 1932 r. otrzymała część spadku po prywatnym księgozbiorze dyrektora Muzeum Przyrodniczego, polskiego entomologa, geologa i paleozoologa profesora Jarosława Łomnickiego (1873–1931). W latach 1932–1936 Biblioteka wzbogaciła się o znaczną liczbę wydawnictw periodycznych od ponad 50 wydawnictw. Dzięki darom w latach 1932–1934 zbiory wzrosły o 123 jednostki. W wyniku szeregu działań reorganizacyjnych przeprowadzono inwentaryzację wydań działu łacińskiego i zbioru map, kontynuowano porządkowanie i przygotowanie do inwentaryzacji zbioru rysunków i rycin.

Nacjonalizacja i zniszczenie biblioteki (1939–1940)

Znana i cenna Biblioteka Dzieduszyckich doznała znacznych ingerencji w latach 1939–1940. Pierwsza okupacja radziecka Galicji wyrządziła znaczne szkody integralności tej instytucji. Z ustanowieniem władzy radzieckiej los jej zbiorów rozstrzygnął się 30 listopada 1939 r. na posiedzeniu Komisji Ochrony Zabytków Kultury przy Tymczasowym Zarządzie Obwodu Lwowskiego.

Pierwsze rzeczywiste działania w zakresie nacjonalizacji Biblioteki Dzieduszyckich rozpoczęły się 5 lutego 1940 r. Według raportu polskiego historyka sztuki, kierownika gabinetu bibliotekoznawstwa Lwowskiego Oddziału Biblioteki AN USRR Franciszka Pajączkowskiego, Biblioteka Dzieduszyckich zajmowała sześć pomieszczeń, z których dwa pokoje służyły jako magazyn dla książek, które były umieszczone według numerów inwentarzowych i znajdowały się w dobrym stanie. W trzech pokojach stały puste szafy, w których wcześniej przechowywano rękopisy i dzieła artystyczne, zabrane do Archiwum miasta Lwowa.

W związku z tym, że pałac Dzieduszyckich przy ul. Kurkowej 15 został przekazany dla potrzeb wojskowych, komendant pałacu zadzwonił do dyrekcji Lwowskiego Oddziału Biblioteki AN USRR z prośbą o natychmiastowe zabranie książek. Jednak wojskowi, którzy zajęli pałac, obrabowali księgozbiór i grozili spaleniem rękopisów i książek.

Przeniesienie zbiorów

Przewożenie Biblioteki Dzieduszyckich planowano na kwiecień 1940 r. Przemieszczenie książek i rękopisów z ul. Kurkowej na ul. Ossolińskich odbywało się pod kierownictwem kierownika działu kompletowania Iwana Bodnara i trwało 11–30 kwietnia oraz 3–11 maja 1940 r. Przewożenie (26 wozów) realizował bibliotekarz działu kompletowania Pantielejmon Chitra.

Natychmiast po przybyciu księgozbioru Dzieduszyckich na ul. Ossolińskich pracownicy polskiego sektoru działu rękopisów Lwowskiego Oddziału Biblioteki AN USRR (Stefan Inglot, Tadeusz Leutman, Jerzy Kreczmar, Krystyna Oppenauer-Śreńowska) przejęli zbiór, wyodrębniając rękopisy z ogólnego zbioru kolekcji.

Na posiedzeniu Rady Naukowej Lwowskiego Oddziału Biblioteki AN USRR 26 lipca 1940 r. kierownik działu kompletowania Iwan Bodnar poinformował, że wśród 41 księgozbiorów, które wpłynęły, znajduje się również „tzw. Biblioteka Poturzycka, która ma wielką liczbę starych druków, rękopisów i cennych książek różnej treści, a także dawnych roczników polskich dzienników”.

Zgodnie z aktem przyjęcia z działu koncentracji bibliotek i kolekcji do zbiorów Lwowskiego Oddziału Biblioteki AN USRR, z księgozbioru Dzieduszyckich wpłynęło około 30 tys. tomów: „Wielka liczba cennych starodruków, kilka inkunabułów, kompletne roczniki czasopism i gazet, literatura piękna polska, niemiecka i francuska”.

Rozformowanie zbiorów

W procesie nacjonalizacji Biblioteka Dzieduszyckich utraciła swoją integralność, została podzielona nie tylko pomiędzy instytucje miasta Lwowa, ale również podzielona na kilka części w obrębie Lwowskiego Oddziału Biblioteki AN USRR:

• pierwsze wydania przekazano do działu starodruków
• książki – do działów i gabinetów
• zbiory graficzne – do działu sztuki
• rękopisy – do działu rękopisów

Okres okupacji niemieckiej (1943–1944)

W okresie okupacji niemieckiej, w przeciwieństwie do innych księgozbiorów, które zgodnie z rozporządzeniami niemieckich władz zostały zwrócone ich właścicielom, Biblioteka Dzieduszyckich pozostawała w zbiorach Ossolineum. W lipcu – listopadzie 1943 r. trwały prace porządkowe archiwum Biblioteki Dzieduszyckich i przygotowanie spisu inwentarzowego istniejących jednostek przechowywania.

Dr Roman Grodecki, porządkujący archiwum Biblioteki Poturzyckiej, współpracownik działu rękopisów Ossolineum, w raporcie za listopad 1943 r. pisał o zakończeniu pracy nad opisem rękopisów Biblioteki Poturzyckiej hr. Dzieduszyckich. Według treści dokumenty zostały uporządkowane według następujących działów:

I. Literatura naukowa i szkolna

II. Historia

III. Literatura religijno-teologiczna, filozoficzna, medyczna, „militaria”, ulotki polityczne itp.

IV. „Dzieduszyciana”

Do spisu inwentarzowego, który był gotowy do przekazania do oprawy, wpisano 340 jednostek oraz tzw. „Teczki Gołębiowskiego” (teczki I–XII) i „Teczki Miscellanea” (I–VIII).

Wywóz rękopisów przez Niemców

Faktycznie zaraz po opracowaniu archiwum Biblioteki Dzieduszyckich, w marcu 1944 r. Niemcy wywieźli 30 rękopisów, wśród których: materiały osobiste członków rodziny Dzieduszyckich; dzienniki sejmowe za 1585, 1758 i 1780 r.; dokumenty i materiały o charakterze religijnym; przekłady łacińskich dzieł P. Kochanowskiego, J. Kopczyńskiego i in.; dzienniki i wspomnienia uczestnika powstania polskiego 1831 r. generała Józefa Dwernickiego (1779–1857), a także rękopis J. Słowackiego „Król-Duch” i inne.

Ta część zbiorów rękopisów Biblioteki Dzieduszyckich, która pozostała w Ossolineum, doznała znacznych uszkodzeń – została pomieszana i rozrzucona „w wyniku włamania w celu rabunku”. Ocalały niektóre zbiory starych akt majątkowych (Dzieduszyckich, Morskich, Miączyńskich), księgi rachunkowe i kasowe.

Wywóz do Polski i dalsze losy (1946–1949)

Na końcu 1946 i w 1947 r. trwała staranna praca nad wyłączeniem rękopisów Biblioteki Poturzyckiej przeznaczonych do przekazania Polskiej Republice Ludowej. Według naszych wyliczeń, zgodnie z opisem fondu, który opracował R. Grodecki, wywieziono 148 jednostek.

Jak się okazało, w ciągu pierwszego półrocza i dwóch miesięcy trzeciego kwartału 1949 r., podczas przenoszenia materiałów rękopiśmiennych do głównego gmachu biblioteki przy ul. Ossolińskich 2, wiele rękopisów Biblioteki Dzieduszyckich znajdowało się wśród nieuporządkowanych archiwaliów przyul. Ossolińskich 11.

Próby uporządkowania (1948–1968)

W 1948 i 1949 r. podjęto próby uporządkowania archiwum Dzieduszyckich. Opracowywano schemat systematyzacji dokumentów. Od 1951 r. nad uporządkowaniem rodzinnego archiwum Dzieduszyckich zaczęli pracować nieetatowi współpracownicy Lwowskiego Oddziału Biblioteki AN USRR. Od 1952 do 1954 r. opracowywał go 76-letni pracownik działu rękopisów Kazimierz Gębułtowski. Począwszy od 1968 r., przez 15 lat opracowywaniem archiwum zajmował się naukowy współpracownik działu rękopisów E. Humeniuk.

Obecny stan rozproszenia zbiorów

Obecnie zbiory Biblioteki Dzieduszyckich są rozproszone w różnych instytucjach i archiwach prywatnych Polski i Ukrainy. Dokumentalna spuścizna rodziny Dzieduszyckich przechowywana jest w:

• Bibliotece Narodowej w Warszawie
• Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu
• Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie (dokumenty z lat 1612–1929).
• Zbiory w LNNB Ukrainy im. W. Stefanyka

Część zbiorów rękopiśmiennych Dzieduszyckich, która przechowywana jest w zbiorach działu rękopisów LNNB Ukrainy im. W. Stefanyka (obecnie fond nr 45 „Dzieduszyccy, hrabiowie, właściciele majątków w Galicji, XVI–XX w.”), składa się z czterech opisów:

• Pierwszy opis (872 jedn.; 1527–1943) – rękopisy książkowe i pojedyncze dokumenty z historii, beletrystyki, literatury teologicznej i filozoficznej
• Drugi opis (945 jedn.; 1576–1939) – kolekcja autografów, dokumentów, rękopisów dzieł wybitnych pisarzy
• Trzeci opis (2 332 jedn.; 1552–1939) – materiały rodzinno-majątkowe i osobiste członków rodziny Dzieduszyckich i spokrewnionych rodów
• Czwarty opis (4 825 jedn.; 1767–1939) – korespondencja członków rodziny Dzieduszyckich.

W zbiorach działu rękopisów LNNB Ukrainy im. W. Stefanyka zachował się znaczny kompleks dokumentów i materiałów do historii powstania i rozwoju Biblioteki Dzieduszyckich, w tym akta biblioteki, księgi inwentarzowe, dzienniki ewidencji książek, katalogi, korespondencja dyrekcji i inne źródła historyczne.

Powyższy wykaz zachowanych materiałów do historii Biblioteki Dzieduszyckich daje podstawy do odtworzenia i przeprowadzenia rekonstrukcji księgozbioru, który stanowi znaczną wartość historyczną.

BIBLIOGRAFIA I ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

1. Akta Biblioteki Poturzyckiej (raporty bibliotekarzy, opisy inwentarzowe, spisy nowych wpływów 1909–1936) // LNNB Ukrainy im. W. Stefanyka. Dział Rękopisów. – F. 45 (Dzieduszyccy), op. 1, jedn. 1003. –61 k.
2. Ankieta za 1934 r. // LNNB Ukrainy im. W. Stefanyka. Dział Rękopisów. – F. 45 (Dzieduszyccy), op. 3, jedn. 1880. – K. 4.
3. Główna księga inwentarzowa Biblioteki Poturzyckiej do 1920 r. // LNNB Ukrainy im. W. Stefanyka. Dział Rękopisów. – F. 45 (Dzieduszyccy), op. 3, jedn. 1860. –391 k.
4. Dźoban O.O., Archiwum Dzieduszyckich – źródło do historii gospodarczej Galicji / Ołeksandr Dźoban // Rękopisy ukraińskie w zbiorach Lwowskiej Biblioteki Naukowej im. W. Stefanyka NAN Ukrainy i problemy tworzenia banku danych informacyjnych : materiały Międzynar. konf. nauk.-prakt., 20–21 września 1996 r. –Lwów, 1999. – S. 422–433.
5. Dźoban O. O., Dzieduszycki Wojciech / O. O. Dźoban // Encyklopedia Współczesnej Ukrainy. – Kijów, 2007. – T. 7. – S. 546.
6. Dyplom członka honorowego Polskiego Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie // LNNB Ukrainy im. W. Stefanyka. Dział Rękopisów. – F. 45 (Dzieduszyccy), op. 3, jedn. 1881. – K. 36.
7. Informacja kierownika działu rękopisów Lwowskiego Oddziału Biblioteki AN USRR S. Inglota // LNNB Ukrainy im. W. Stefanyka. Dział Rękopisów. – F. 9 (Pojedyncze wpływy), jedn. 5395. – K. 50.
8. Informacja o archiwum Dzieduszyckich [lata 50. XX w.] // LNNB Ukrainy im. W. Stefanyka. Dział Rękopisów. – Sprawa fondu 45 (Dzieduszyccy). – 7 k.
9. Dziennik ewidencji wypożyczonych książek Biblioteki Poturzyckiej, 1861–1868 // LNNB Ukrainy im. W. Stefanyka. Dział Rękopisów. – F. 45 (Dzieduszyccy), op. 3, jedn. 1868. – 102 k.
10. Dziennik ewidencji wypożyczonych książek Biblioteki Poturzyckiej, 1868–1901 // LNNB Ukrainy im. W. Stefanyka. Dział Rękopisów. – F. 45 (Dzieduszyccy), op. 3, jedn. 1869. – 133 k.
11. Dziennik ewidencji zakupionych książek Biblioteki Poturzyckiej, 1904–1913 // LNNB Ukrainy im. W. Stefanyka. Dział Rękopisów. – F. 45 (Dzieduszyccy), op. 3, jedn. 1866. – 28 k.
12. Dziennik ewidencji książek wpływających do Biblioteki Poturzyckiej, 1898–1920 // LNNB Ukrainy im. W. Stefanyka. Dział Rękopisów. – F. 45 (Dzieduszyccy), op. 3, jedn. 1865. – 38 k.
13. Dziennik rejestracji nowych wpływów, 1860–1867 // LNNB Ukrainy im. W. Stefanika. Dział Rękopisów. – F. 45 (Dzieduszyccy), op. 3, jedn. 1862. – 96 k.

Wybrane publikacje:

67. Chwalewik E., Zbiory Polskie (Archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w układzie alfabetycznym według miejscowości) – Warszawa, 1916. – 297 s.
68. Chwalewik E., Zbiory Polskie […] – Warszawa ; Kraków : Wyd-wo J. Mortkowicza, 1926. – T. I. – 490 s.
69. Des Loges, M. Biblioteka Ordynacji Hr. Dzieduszyckich // Publiczne Biblioteki Lwowskie. Zarys dziejów / pod red. L. Bernackiego. – Lwów, 1926.
70. Kantecki K., Z autografów biblioteki Poturzyckiej [Dzieduszyckich] // Przewodnik Naukowo-literacki, 1878. – 19 s.
71. Karolczak K. Mecenat kulturalno-naukowy Włodzimierza Dzieduszyckiego (1825–1899) // Lwów: miasto – społeczeństwo – kultura […] – Lwów, 1999. – T. 3. – S. 316-332.
72. Karolczak K. Dzieduszyccy. Dzieje rodu. Linia poturzycko-zarzecka – Kraków : Wyd-wo Naukowej Akademii Pedagogicznej, 2001. –329 s.
73. Matwijów M. Zakład Narodowy imienia Ossolińskich w latach 1939–1946 – Wrocław : T-wo Przyjaciół Ossolineum, 2003. – 350 s.

Bibliografia zawiera 73 pozycje, w tym głównie źródła archiwalne z zbiorów LNNB Ukrainy im. W. Stefanyka we Lwowie (fondy 45, 29, 9), publikacje naukowe polskich i ukraińskich badaczy oraz wydania katalogowe i informacyjne z okresu funkcjonowania Biblioteki Dzieduszyckich. Pełna bibliografia znajduje się w załączonym oryginalnym artykule poniżej.

Słowa kluczowe: archiwum, zbiór rękopiśmienny, biblioteka, dokumenty, kolekcja historyczna.

The main periods of formation and development of Dzieduszycki Library up to 1939 are described using archival documents. Historical facts about book and archival holdings of the Lviv branch of Academy of Sciences of Ukraine Library in the Second World War period and post-war time are entered into scientific circulation. The question of possible reconstruction of Dzieduszycki Library is discussed.

Keywords: Archives, Manuscript holdings, Library, Documents, Historical collections.

На основании архивных документов отображены основные этапы формирования и развития Библиотеки Дедушицких до 1939 г. Введены в научный оборот исторические факты о фамильном книжном и архивном фондах Дедушицких в составе Львовского филиала Библиотеки АН УССР, в период Второй мировой войны и послевоенное время. Затронут вопрос перспектив реконструкции Библиотеки Дедушицких.

Ключевые слова: архив, рукописный фонд, библиотека, документы, историческая коллекция.