Witkacy, Brat Albert i Klementyna na wystawie „Niezmienność” w Krakowie

5 stycznia w Zofia Weiss Gallery w Krakowie odbył się wernisaż wystawy pt. „Niezmienność”, na której wśród malarskich widoków Podhala znalazły się reporterskie fotografie z przełomu XIX i XX wieku wykonane przez Klementynę z Dzieduszyckich Szembekową (1855–1929). Zdjęcia pochodzą z kolekcji artysty fotografika i znanego witkacologa Stefana Okołowicza, który je opracował.

Autorka zdjęć była najstarszą z czterech córek twórcy lwowskiego Muzeum Przyrodniczego Włodzimierza Dzieduszyckiego i Alfonsyny z Miączyńskich, matką Jana Szembeka – ambasadora II RP w Belgii, na Węgrzech i w Rumunii, wiceministra spraw zagranicznych i najbliższego współpracownika Józefa Becka – oraz Włodzimierza Szembeka – męczennika z czasów II wojny światowej. Od 1888 roku mieszkała w Krakowie przy ul. Studenckiej 17, gdzie prowadziła salon intelektualny.

Kamienica przy ul. Studenckiej 17 w Krakowie

Przyjaźniła się ze Stanisławem Witkiewiczem i jego synem Stanisławem Ignacym, Henrykiem Sienkiewiczem i Heleną Modrzejewską, z którymi spotykała się również w Zakopanem. Tam z pasją dokumentowała surowe piękno gór, drewnianą architekturę Zakopanego i górali, których fotografowała w trakcie codziennych zajęć i przy świątecznych okazjach pod kościołem. Życia towarzyskiego nie fotografowała, ale utrwalała przyjezdnych i znanych mieszkańców spotykanych na przykład na Krupówkach. W jej zbiorach znalazły się m.in. dwa zdjęcia Brata Alberta Chmielowskiego, które kuratorka wystawy Zofia Weiss umieściła w towarzystwie współczesnego projektu pomnika wykonanego przez Mirosława Mlkavika pt. „Podarowanie pierścionków” (2019).

Mirosław Mlkavik „Podarowanie pierścionków” – Helena Modrzejewską i Św. Brat Albert(2019)

Takich trafnych zestawień „starego z nowym” jest na wystawie więcej, np. niewielki współczesny obraz Anny Błądek z widokiem na Wołowiec znalazł się obok panoramy Tatr wykonanej z tej góry przez Klementynę.

Anna Błądek „Widok na Wołowiec”

Panorama Tatr Zachodnich z Wołowca, 3 VI 1899

Dzięki Stefanowi Okołowiczowi wiemy, że znajdujące się na wystawie zdjęcie Klementyny ze Stanisławem Witkiewiczem zostało zrobione jej aparatem i znajduje się w jej zbiorze fotografii, ale nie wiemy, kto nacisnął migawkę. Widocznie nie było to istotne. Natomiast fotografię Klementyny na szczycie Kominowej Skały wykonał Stanisław Ignacy swoim aparatem na negatywy 6×9 cm, którą następnie opisał własnoręcznie i umieścił w swoim archiwum.

fot. St. I. Witkiewicz, Pani Szembekowa na szczycie Kominowej Skały, 18 V 1899

Nie wiadomo, jakim aparatem posługiwała się Klementyna. Negatywy, których używała, miały wymiary 4,5 x 6 cm. Stały się one popularne dzięki Julesowi Carpentierowi, który był również autorem tzw. fotolornetki z magazynkiem na 12 negatywów. Skrupulatnie opisane przez Klementynę negatywy – co stanowi ogromną wartość jej reporterskiej kolekcji – znajdują się w papierowych kopertkach sygnowanych przez paryskie firmy: Photo-Jumelle, Jules Carpentier, Comptoir Général de la Photographie i L. Gaumont & Cie. Można przypuszczać, że Klementyna zaopatrywała się w negatywy w tych firmach i być może także aparat fotograficzny, którego używała był produkcji którejś z nich.

Opisy na kopertach

Pudełko z negatywami

Dziewiętnastowieczne zdjęcia Klementyny i współczesne malarstwo znakomicie ze sobą współgrają. Nie jest to tylko zasługa wspólnego „zakopiańskiego” tematu, ale przede wszystkim nowoczesny sposób ujęcia tematu przez artystkę. Nie bez powodu pisał o niej wnuk Zygmunt Mycielski:

„Była to mądra i czytająca mnóstwo kobieta, z własnymi gustami i zdaniem o sztuce włoskiej, egipskiej i klasycznej, antycznej. Zawsze po stronie młodych i tego, co nowe, […] nie znosiła żadnej tyranii, ani domowej, ani intelektualnej”.

Zdjęcia Klementyny z Dzieduszyckich Szembekowej po raz pierwszy były pokazane na wystawie w Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem w 2014 roku. Stefan Okołowicz wspomina:

„Wystawa, którą zorganizowałem w Muzeum Tatrzańskim w 2014 r. nosiła tytuł „Staś W. skacze przez płot”. Rzeczywiście autorka uchwyciła czternastoletniego Stasia Ignacego w locie nad płotem ogrodu Witkiewiczów na Krupówkach koło chałupy Ślimaka. Dwa lata wcześniej Szembekowa sfotografowała Marię Witkiewiczową za Stasiem spacerujących wśród grządek ich ogrodu z widokiem na Giewont. Jednak najbardziej fantastyczna fotografia autorstwa Grafinii – jak ją nazywali Witkiewiczowie – powstała w Lovranie nad Adriatykiem 20 grudnia 1904 roku, kiedy ich tam odwiedziła, opisana jako: „Pan Witkiewicz z synem stoją”. Uchwyciła ojca i syna stojących nad brzegiem zatoki odzianych w artystyczne peleryny. Dziewiętnastoletni Stanisław Ignacy z zapuszczonym wąsem jest już wyższy od taty. Przez ramię przewiesił aparat fotograficzny, ręką podtrzymuje rulon papieru, w dłoniach trzyma nierozpoznany obiekt”.

Fotografię tę Stefan Okołowicz wykorzystał do okładki katalogu wystawy w Kownie „Anioł i Syn – Witkiewiczowie w Zakopanem i na Litwie w 2018 r.”

Stefan Okołowicz – okładka katalogu wystawy „Anioł i Syn – Witkiewiczowie w Zakopanem i na Litwie w 2018 r.”

Dzięki uprzejmości Stefana Okołowicza fotografie Klementyny zostały pokazane na wystawie „Reportażystka” w 2024 roku w pałacu Dzieduszyckich w Zarzeczu. Jej kuratorem była Katarzyna Szarek z Muzeum Dzieduszyckich.

Serdecznie zapraszamy na wystawę „Niezmienność”, która będzie czynna do 25 stycznia 2025 w Krakowie przy ulicy Podwale 6.

Dziękujemy Zofii Weiss-Nowinej Konopce, Iwo Nowinie Konopce, dr Magdalenie Kwiecińskiej z Muzeum Tatrzańskiego, Katarzynie Szarek z Muzeum Dzieduszyckich w Zarzeczu i Stefanowi Okołowiczowi, bez których ta wystawa nie byłaby możliwa.

Więcej na temat Klementyny można przeczytać TUTAJ