Klementyna, Witkacy i owce na hali

Juhas doi owce, 23 VII 1904, fot. Klementyna Szembekowa; oprac. cyfrowe fotografii: Stefan Okołowicz i Maciej Czerniewski

Lato Klementyna z Dzieduszyckich Szembekowa często spędzała w Zakopanem, tak przynajmniej wynika z opisów fotografii, które robiła podczas wycieczek. Uważnie przyglądała się przyrodzie, ludziom, zakopiańskiej architekturze i robiła zdjęcia, które zachowały się na szklanych negatywach. Skrupulatnie zapakowane i opisane, po wielu latach znalazły się w kolekcji Stefana Okołowicza, znanego witkacologa, ale też fotografa i znawcy fotografii, który w poszukiwaniu śladów po Stanisławie Ignacym Witkiewiczu dotarł na ulicę Warszawską 1 w Krakowie. Dwa niewielkie pudełka z 350 negatywami w formacie 4,5 x 6 cm zabrał ze sobą do Warszawy.

Pudełko z negatywami, fot. Stefan Okołowicz

Tu zaczyna się opowieść o niezwykłym odkryciu, które zaowocowało kilkoma wystawami oraz o fotografiach, które zyskały dwóch autorów.

Niewielkie negatywy w większości były nieczytelne gołym okiem, podobnie jak wykonane z nich odbitki stykowe. O ich zawartości informowały intrygujące opisy wykonane ręką autorki, w których pojawiały się znane góralskie nazwiska – m.in. Szymon Tatar starszy, Jasiek Bachleda, Józek Sobczak, Kuba Gąsienica, Wojciech Brzega, Jędrek Krzeptowski, Wojciech Roj – wymienione były też znane osoby m.in. Stanisław Witkiewicz, Brat Albert Chmielowski, Henryk Sienkiewicz – oraz charakterystyczne dla Zakopanego miejsca – np. pensjonat „Skoczyska”, ulica Marszałkowska, Koliba, Krupówki, dom Pawlikowskich.

Odbitki stykowe, fot. Stefan Okołowicz

Stefan Okołowicz razem z fotografem Maciejem Czerniewskim wykonali cyfrową rekonstrukcję słabo czytelnych szklanych negatywów. Czasochłonna i pracochłonna obróbka cyfrowa negatywów oraz szereg innych zabiegów technicznych (np. poprawa kontrastu i ostrości) przyniosły efekt w postaci zachwycających odbitek. Stefan Okołowicz nazwał pozyskany zbiór niezwykłym i cennym skarbem, a ich autorkę chwalił za wrażliwość i spostrzegawczość.

„ Dopiero po wywołaniu tych negatywów w dużym formacie uświadamiamy sobie jak te zdjęcia są bezcenne. Jest sporo zdjęć bardzo cennych pod względem fotograficznym, ale oprócz wartości dokumentalnej te zdjęcia mają jeszcze wartość etnograficzną i topograficzną”¹.

Stefan Okołowicz podjął się również odczytania tytułów zdjęć na kopertkach, wykonanych drobnym, miejscami nieczytelnym, pismem Klementyny. W wielu przypadkach uzupełnił je o dodatkowe informacje, które umieścił w kwadratowych nawiasach, np. Dom Pawlik[owskich], Anula, Koleba [Anna Szembekówna, Koliba], Kościół z Marszałkowskiej [obecnie ul. Kościuszki], Anula [Anna Szembekówna] i Włodzio [Włodzimierz Szembek, na tle pensjonatu „Skoczyska”]. Dzięki jego pracy zdjęcia zyskały dodatkową wartość dokumentacyjną.

Koperty na negatywy z opisami Klementyny Szembekowej, fot. Stefan Okołowicz

Zatem można śmiało stwierdzić, że współczesne wersje tych fotografii mają podwójne autorstwo: Klementyny Szembekowej, która wykonała te zdjęcia, oraz Stefana Okołowicza i Macieja Czerniewskiego, mistrzów cyfrowej rekonstrukcji, którzy po ponad 100 latach wydobyli z negatywów piękno zakopiańskich krajobrazów i ludzi. W 2014 roku odbitki opracowanych cyfrowo 116 negatywów zostały po raz pierwszy pokazane w willi Oksza (filia Muzeum Tatrzańskiego im. Dra Tytusa Chałubińskiego) na wystawie zatytułowanej  „ «Staś W. skacze przez płot». Fotografie Klementyny hr. Szembekowej z lat 1897–1905”. W kolejnych latach część z nich była prezentowana na kolejnej zakopiańskiej wystawie „Anioł i syn” (Muzeum Tatrzańskie 2015) i w towarzyszącym jej albumie oraz w Kownie na wystawie „Angelas ir sūnus. Witkiewicziai Zakopanėje ir Lietuvoje” (2018). 

W 2024 roku w przeddzień 170. rocznicy urodzin Klementyny z Dzieduszyckich Szembekowej – urodziła się 12 lipca 1855 roku – kolekcja Stefana Okołowicza zawitała do pałacu Dzieduszyckich w Zarzeczu, gdzie została pokazana na wystawie pt.: „Reportażystka” (2024). W tym samym roku można ją było podziwiać w krakowskiej Galerii Zofii Weiss na  wystawie  „Niezmienność” oraz w Muzeum w Jarosławiu Kamienica Orsettich na wystawie pt. „Światłoczułe Podhale”.

W 2025 roku motywy tatrzańskie i zakopiańskie sfotografowane przez Klementynę Szembekową we współczesnej interpretacji cyfrowej Stena Okołowicza i Macieja Czerniewskiego będziemy mieli okazję podziwiać w Wojewódzkim Domu Kultury w Rzeszowie (29 sierpnia–28 września).

Nie wiemy, czy Klementyna kiedykolwiek widziała swoje fotografie wywołane w dużym formacie, czy znała je tylko z malutkich stykówek 4,5 x 6 cm? Pewnie się już tego nie dowiemy. W każdym razie przyjaźń z Witkiewiczami – ojcem i synem – spowodowała, że po latach jej dziełem zainteresował się, a następnie twórczo je opracował wybitny witkacolog. 

Na grani Józek i ja, [ja = Klementyna hr. Szembekowa], 21 VII 1899, oprac. cyfrowe fotografii: Stefan Okołowicz i Maciej Czerniewski