Dzieło Gesnera z zasobów Biblioteki Poturzyckiej – Związek Rodowy Dzieduszyckich herbu Sas

W zasobach przyrodniczej części Biblioteki Poturzyckiej w Państwowym Muzeum Przyrodniczym NAN Ukrainy we Lwowie, znajduje się słynna Historia zwierząt Konrada Gesnera. Gruba księga licząca 517 kart jest oprawiona w jasną, świńską skórę na drewnianych deskach, tłoczoną na ślepo (zwilżoną skórę przyciska się rozgrzanym tłokiem) i zapinaną na metalowe zapinki.

Zebrane w tomie prace zoologiczne Gesnera napisane zostały w języku niemieckim i noszą tytuły:

Thierbuch (o zwierzętach); das ist Ausführliche Beschreibung . . . aller vierfüssigen Thieren; Heidelberg: Johann Lancellot dla Andreasa Cambiera, 1606;

Fischbuch (o rybach); das ist Ausführliche Beschreibung . . . aller unnd jeden Fischen; Frankfurt: Johann Saur dla spadkobierców Roberta Cambiera, 1598

Vogelbuch (o ptakach); Frankfurt: Johann Saur dla spadkobierców Roberta Cambiera, 1600;

Schlangenbuch (o wężach); Heidelberg: Johann Lancellot dla Andrei Cambier, 1613.

Pierwsza praca jest trzecim skróconym wydaniem pierwszych dwóch tomów Historiae animalium o czworonogach, przełożonym z łaciny przez Conrada Forera (lub Forrera, zm. 1594). Ornitologia jest trzecim wydaniem skróconego tłumaczenia wykonanego przez szwajcarskiego lekarza Rudolfa Heussleina. Ostatnią pracą o wężach jest drugie wydanie przekładu Jacoba Carrona, w którym dział o skorpionach ma własną stronę tytułową. Księga zawiera liczne drzeworyty, niektóre całostronicowe.

Konrad Gesner (Conrad Gesner) urodził się 26 marca 1516 w Zurychu, tam też zmarł na dżumę 13 grudnia 1565 roku. Był lekarzem i przyrodnikiem znanym z systematycznego gromadzenia informacji o zwierzętach i roślinach, poliglotą, erudytą i wybitnym bibliografem. Podstawową wiedzę o roślinach i ich zastosowaniach leczniczych zdobył w gospodarstwie stryjecznego dziadka, co doprowadziło do trwającego całe życie zainteresowania historią naturalną. Dzięki pomocy swoich nauczycieli studiował na uniwersytetach w Strasburgu i Bourge, Paryżu, Bazylei i Montpellier. Wydał około 70 książek, które sam napisał lub zredagował oraz ilustrował.

Konrad Gesner za: https://www.britannica.com/science/biology (dostęp 25.08.2022)

Kompendium wiedzy o życiu zwierząt Historia animalum (Historia zwierząt), liczące 4500 stron, było ogromnym osiągnięciem Gesnera i przez ponad 200 lat było podstawowym źródłem wiedzy na temat świata zwierząt. Z tego powodu Gesner nazywany bywał szwajcarskim Pliniuszem. Pierwszy tom (1551), bogato ilustrowane dzieło liczące 1100 stron in-folio, dotyczył żyworodnych czworonogów (zwierząt czworonożnych, które rodzą żywe młode). Późniejsze tomy poświęcone były czworonogom jajorodnym (tym, które wykluwają młode z jaj), ptakom, rybom i innym zwierzętom wodnym i pojawiły się w 1554, 1555 i 1556 roku. Częściowo ukończony piąty tom o wężach został wydany pośmiertnie w 1587 roku.

Gesner starał się jak najdokładniej wymienić i opisać wszystkie zwierzęta świata. Ponieważ systematyka zwierząt była wówczas jeszcze słabo zaawansowana, poszczególne gatunki autor przedstawił w porządku alfabetycznym według ich nazw. Starał się nie tylko opisać zwierzęta jako mieszkańców świata przyrody, ale także przekazać ich miejsce w tradycji literackiej, zamieszczając wiele anegdot i podając nazwy zwierząt w różnych językach. Wiedza zaczerpnięta ze źródeł antycznych, w szczególności Arystotelesa, Pliniusza, Eliana i Starego Testamentu, została połączona z folklorem i informacjami od średniowiecznych uczonych, takich jak Albertus Magnus. Dlatego księga zawiera również wiele opisów mitycznych stworzeń. Na przykład bazyliszek i jednorożec są omawiane obok prawdziwych zwierząt, takich jak lisy czy jeżozwierze. Jednym z głównych osiągnięć Gesnera był nacisk na obserwację i dokładny opis zwierząt, którego brakowało w pracach wcześniejszych naukowców, którzy w dużej mierze akceptowali to, co zostało im przekazane ze starożytnych źródeł.

Znajdujący się we Lwowie egzemplarz na pewno miał licznych czytelników, na co wskazują liczne przetarcia i zarysowania na powierzchni okładek i grzbietu. Wiele kart ma zagięte i przedarte rogi, a niektóre z nich są sklejone taśmą klejącą, brakuje rownież zapinek. Z łatwością możemy sobie wyobrazić, że sięgali do niego Józef Dzieduszycki, założyciel Biblioteki Poturzyckiej i jego żona Paulina oraz ich syn Włodzimierz, który ogromnie przyczynił się do wzbogacenia księgozbioru.

O trudnych losach Biblioteki Poturzyckiej, której część przyrodnicza znajduje się obecnie w Państwowym Muzeum Przyrodniczym NAN Ukrainy we Lwowie, można przeczytać TUTAJ.

Serdecznie zapraszamy na konferencję naukową 30 września 2022 roku „Wokół kolekcjonerskich pasji Dzieduszyckich”, poświęconą w dużej części Bibliotece Poturzyckiej.