Wokół przyrodniczych pasji Dzieduszyckich – zaproszenie na konferencję

Impulsem do zorganizowania wrześniowych wydarzeń w Zarzeczu stała się 50. rocznica śmierci Włodzimierza jr. przypadająca 9 września br. (życiorys W. Dzieduszyckiego jr. znajduje się na końcu artykułu). Aby uczcić pamięć ostatniego ordynata Związek Rodowy Dzieduszyckich postanowił wznowić jego książkę pt. Gawędy starego leśnika, które po ponad pół wieku od ich spisania wciąż stanowią atrakcyjną lekturę dla młodszych i starszych miłośników przyrody¹. Premiera książki przewidziana jest podczas konferencji.

Intencja uczczenia Włodzimierza jr. zbiegła się z przygotowaniami do obchodów 200. rocznicy urodzin jego dziadka, również Włodzimierza (1825–1899), twórcy Muzeum Przyrodniczego we Lwowie i założyciela ordynacji poturzycko-zarzeckiej, która przypada w 2025 roku. Wrześniowa konferencja rozpocznie cykl corocznych konferencji naukowo–edukacyjnych, z których każda będzie poświęcona innemu aspektowi działalności Włodzimierza². W oczywisty sposób pierwsza konferencja będzie opowiadać o przyrodniczej pasji Włodzimierza sen. i jego potomków oraz ich społecznych inicjatywach.

Bez wątpienia w duchu powinności społecznych działała przez całe życie Izabela Dzieduszycka. Uroczyste przekazanie nadanego pośmiertnie odznaczenia „Zasłużony dla Podkarpacia”³ na ręce rodziny będzie miało miejsce w Zarzeczu 10 września. Obchody dopełni sympozjum poświęcone Izabeli Dzieduszyckiej i Adamowi Pietrzakowi (twórcom Przymierza Rodzin) przygotowane przez Stowarzyszenie Pro Publico Bono oraz wydarzenia towarzyszące konferencji przyrodniczej. Zapraszamy do zapoznania się ze szczegółami programu.

Włodzimierz Dzieduszycki jr. urodził się 10 maja 1885 roku we Lwowie jako syn Anny z Dzieduszyckich (1859–1917) i Tadeusza (1841–1918)⁴. Po dziadku Włodzimierzu (1825–1899), który był założycielem Muzeum Przyrodniczego we Lwowie, odziedziczył nie tylko imię, ale przede wszystkim miłość do przyrody i ojczyzny oraz pasję badawczą. „Już jako młody chłopak interesowałem się bardzo pracą mego dziadka, założyciela tego Muzeum. Wiedziałem więc, że pomyślał je on jako «Muzeum Ziem Polskich» […] Z opowiadań starych członków rodziny wiem, że pani Paulina⁵ bardzo starała się rozwijać to zamiłowanie syna, a jej patriotyzm kazał jej coraz bardziej kierować to zamiłowanie syna na całą przyrodę polską. On to rozszerzył w późniejszym życiu na wszystko co polskie, co na ziemiach dawnej Polski istniało, żyło, od minerałów po człowieka włącznie”.⁶.

W 1903 roku zdał maturę w gimnazjum św. Anny w Krakowie i rozpoczął studia na Wydziale Rolniczym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przerwał je z powodu wyjazdu do Rosji, aby przejąć rodzinny majątek Jaryszów na Podolu rosyjskim⁷. W styczniu 1905 roku zdał rosyjską maturę, co było jednym z warunków pomyślnego załatwienia spraw majątkowych (oprócz przyjęcia obywatelstwa rosyjskiego i potwierdzenia tytułu hrabiowskiego) i w maju wrócił do Lwowa. Rozpoczął studia na Wydziale Inżynierii Wodnej Politechniki Lwowskiej, by w 1908 roku, „mając jednakże upodobania przyrodnicze”⁸, wrócić na Uniwersytet Jagielloński. Po ukończeniu studiów rolniczych w celu odbycia praktyk pracował jako sekretarz wuja Witolda Czartoryskiego w Pełkiniach oraz zarządzał majątkiem rodziców w Niesłuchowie.

20 sierpnia 1912 roku ożenił się z Wandą z Sapiehów (1890–1978), z którą miał trzynaścioro dzieci⁹. Wspólne życie rozpoczęli w odziedziczonym Jaryszowie. Po wybuchu I wojny światowej wyjechali do Kijowa, gdzie Włodzimierz natychmiast zaangażował się w pomoc ofiarom wojny (m.in. jako sekretarz Polskiego Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny), w prace na rzecz rozwoju oświaty polskiej i ratowania polskiego teatru oraz w działalność polityczną. Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Kijowa wyjechał z rodziną do Lwowa, gdzie również włączył się w bieżącą działalność polityczno-społeczną. Po zakończeniu I wojny światowej stał się jednym z czołowych działaczy społeczno-gospodarczych w Galicji, ale najważniejsze wyzwanie stanęło przed nim w grudniu 1918 roku, kiedy musiał przejąć po swoim starszym bracie Pawle zarząd ordynacją poturzycko-zarzecką¹⁰.

Włodzimierz z ogromnym zaangażowaniem zajął się sprawami muzeum i jego funkcjonowania w nowej rzeczywistości historycznej. „Myślą przewodnią działalności hr. Dzieduszyckiego było przyczynienie się do ponownego scalenia wyzwolonego spod trzech zaborów kraju: już w roku 1921 ekspedycja naukowa złożona z grupy pracowników muzeum, przy udziale hr. Dzieduszyckiego, prowadziła badania na polskim wybrzeżu Bałtyku, częściowo też na terenie Wolnego Miasta Gdańska (tu nawiązano współpracę z Zachodniopruskim Muzeum Prowincjonalnym¹¹, kierowanym przez dr. Hugo Conwentza), w czasopismach naukowych wydawanych przez muzeum publikowano także wyniki badań z dalszych okolic Polski, muzeum prowadziło wymianę doświadczeń i publikacji z pokrewnymi placówkami naukowymi w kraju i za granicą. Współpracownicy muzeum przyczynili się w roku 1929 do odkrycia i spreparowania kompletnie zachowanego okazu nosorożca włochatego (Coleodonta antiquitatis) z okresu plioceńskiego, który wystawiony jest w muzeum w Krakowie, a jego kopia m.in. w Muzeum Brytyjskim w Londynie.”¹² Jako czwarty i ostatni ordynat prowadził sprawy ordynacji i Muzeum Przyrodniczego aż do wybuchu II wojny światowej.

Włodzimierz z zamiłowania był ornitologiem. W 1937 roku utworzył w lasach poturzyckich 500-hektarowy rezerwat dla gnieżdżących się tam ptaków drapieżnych oraz brał udział w tworzeniu stacji ornitologicznej w celu śledzenia przelotu ptaków w górnym biegu Bugu. Jako kurator Muzeum należał również do wielu towarzystw naukowych oraz brał udział w kongresach naukowych, na przykład w 1938 roku w 9. Międzynarodowym Kongresie Ornitologicznym w Rouen we Francji.

II wojna światowa zastała go w pałacu w Zarzeczu, gdzie mieszkał z rodziną od 1921 roku. Udzielił tam schronienia rodzinie swojego brata Stanisława oraz wysiedleńcom z Poznańskiego, wspierał partyzantów z AK (w majątku działała tajna radiostacja) oraz ukrywał rodziny żydowskie. Trzeciego października 1944 roku, wkrótce po wkroczeniu wojsk rosyjskich do Zarzecza, Włodzimierz został aresztowany przez NKWD (razem z synem Tadeuszem i zięciem Janem Szeptyckim) i przez dwa miesiące był więziony w Rzeszowie. W tym czasie jego rodzina musiała opuścić pałac. Dzieduszyccy zamieszkali najpierw u oo. Dominikanów w Jarosławiu, później osiedli w Rabce, gdzie Włodzimierz próbował utrzymać liczną rodzinę najpierw prowadząc pensjonat „Margrabianka”, a od maja 1948 roku pracując na stanowisku referenta gospodarczego i kierownika magazynów w Zarządzie Uzdrowiska. Jednocześnie poszukiwał pracy związanej z jego przyrodniczymi i językowymi kompetencjami¹³. Dzięki wsparciu profesora Jana Noskiewicza, dawnego pracownika Muzeum Dzieduszyckich we Lwowie, oraz dzięki pomocy profesora Stanisława Feliksiaka otrzymał pracę w Państwowym Muzeum Zoologicznym w Warszawie (późniejszy Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk) jako asystent i opiekun naukowej kolekcji ptaków. Wygłaszał też comiesięczne prelekcje dla członków KołaOrnitologicznego¹⁴. Pracował tam do emerytury w 1958 roku.

Zmarł 9 września 1971 roku w Warszawie i został pochowany w krypcie Dzieduszyckich w kościele pw. św. Michała Archanioła w Zarzeczu.

Zapraszamy do lektury tekstów, które przybliżają tematykę związaną z konferencją, m.in. Z wizytą Jarczowcach i Jabłonowie, Portret Włodzimierza Dzieduszyckiego w Sukiennicach w Krakowie, Odeszła śp. Izabela z Bojanowskich Tadeuszowa Dzieduszycka,  Narodziny Ordynacji Poturzyckiej, “Ziarnko do ziarnka, a będzie miarka”, czyli jak powstawało Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, Album Magdaleny z Dzieduszyckich Morskiej, Pracowite życie reprezentanta warstwy próżniaczej.