Jaryszów nad Ladawą – gniazdo rodzinne Dzieduszyckich

W albumie zatytułowanym Przegląd gospodarstwa lasowego, który znajduje się w Państwowym Muzeum Przyrodniczym we Lwowie, zostało odnalezione zdjęcie Jaryszowa wykonane przez Alfreda Piaseckiego. Nie jest ono częścią albumu i znalazło się w nim pewnie przez przypadek.

Po prawej stronie na dole znajduje się skromny parterowy dwór kryty gontem, w którym 22 czerwca 1825 roku przyszedł na świat Włodzimierz Dzieduszycki. Jak możemy przeczytać w „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” (Tom III, Warszawa 1882, s. 465) Jaryszów był miasteczkiem położonym w głębokiej dolinie nad rzeką Ladawą (widać ją na zdjęciu) przy trakcie pocztowym z Uszycy do Mohylowa, o 16,5 wiorsty od Mohylowa (około 19 km) i 110 wiorst (około 120 km) od Kamieńca Podolskiego. Dla sytuacji gospodarczej majątku ważne było jego położenie w pobliżu dróg handlowych: Dniestru (5 km) i drogi Bar-Mohylów (16 km).

Bardzo wiernie – patrząc na fotografię – przedstawił zabudowania dworskie, przepływającą nieopodal rzekę i okalające miasteczko dolinę Napoleon Orda (1807–1883) w szkicu, który podpisał „Jaryszów Dzieduszyckiego Włodzimierza”. Na zdjęciu i rysunku w oddali można dostrzec cerkiew Wniebowzięcia i kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Panny.

Zachował się jeszcze jeden rysunek, na którym przedstawiony jest fragment dworu z wejściem. Został on opublikowany w „Kłosach” w 1884 roku jako ilustracja do artykułu „Po małych drogach” Józefa Apolinarego Rollego (D-r Antoni J.), który opisuje swoje przybycie do Jaryszowa pewnego jesiennego dnia, aby objąć posadę miejscowego lekarza.

Wspomina on modrzewiowy kościółek „w wianku okalających go drzew” oraz opowiada o właścicielach miasteczka Dzieduszyckich oraz dworze, w którym mieszkali:

„Mijamy most na Ladawie, tuż za nim na polance nad rzeczką skromny domek się wznosi; ubożuchno wygląda, jak gniazdo zaściankowego szlachcica, a była to przecie przez długie lata rezydencya wcale bogatego ziemianina, p. Walerego Dzieduszyckiego, dziadka dzisiejszego dziedzica¹, który dziwnem był w swoim czasie zjawiskiem, bo pałaców nie budował, kiedy wszyscy prawie jednowioskowi sąsiedzi wznosili je na potęgę; który uczył się, dobijał się stopni akademickich za granicą, kiedy inni lekceważyli sobie wiedzę. Powiedzieliśmy wyżej, że cały prawie obszar kraju, między kluczem Szarogrodzkim, a Mohylowskim zawarty, należał do rodziny Dzieduszyckich; otrzymali go po Czuryłach (…)” – i dalej – „ [Walerian] po ukończeniu nauk w Wiedniu około 1780 r., przybył do nas ze stopniem doktora filozofii, który zamienił potem na inny, skromniejszy, Komisarza cywilno-wojskowego powiatu latyczowskiego. Rozejrzał się po okolicy i zaczął pilnie dla jej dobra pracować: o miedzę leżała droga wodna, stary Tyras, więc dalejże probować, czy się nie uda wskrzesić stosunków handlowych z Portą; jego podróż dla doświadczenia spławu Dniestrowego, odbyta w 1786 r., zanadto jest znaną, byśmy mieli jej dzieje powtarzać. Niezależnie od tego założył w 1788 r. szkołę trzyklasową dla kmieci w dziedzicznym Jaryszowie, był bowiem przekonanym, że wolność w rękach tylko oświeconego narodu prawdziwym do uszczęśliwienia staje się środkiem; pragnął stan rolniczy, tak bardzo zaniedbany, uczestnikiem szerzącej się oświaty uczynić”. Szkoła liczyła stu wychowańców, z dzieci włościańskich wyłącznie zwerbowanych; najpilniejsi uczniowie otrzymywali uwolnienie od poddaństwa; w r. 1792 takich elewów było dziesięciu. W końcu oczynszowanie w dobrach swoich wprowadził. A założenie tutaj drukarni w 1790 roku także na karb zasługi policzyć mu wypada. Nie jego wina, że trzcionkami Jaryszowskiemi odbijano wsaystkie początkowe rozporządzenia Targowickiej konfederacyi, nie jego, powtarzamy, wina, bo ją gwałtem zabrał p. Marszałek Koronny. (…) Z wielką trudnością udało mi się odnaleźć ulotną kartkę, odbitą w Jaryszowskiej tłoczni (prawa miejskie), naturalnie z oznaczeniem miejsca druku. Pozostał oto i ten ubożuchny domek, tem jeszcze pamiętny, że w nim ujrzał światło dzienne, znany powszechnie, hr. Włodzimierz Dzieduszycki, były Marszałek sejmu galicyjskiego, a co ważniejsza, opiekun oświaty, nowoczesny Mecenas, w całem tego wyrazu znaczeniu.”

Jak wspomniano w powyższym artykule, Jaryszów położony na Podolu rosyjskim przeszedł w ręce Dzieduszyckich w pierwszej połowie XVII wieku w wyniku podziałów po wygasłym rodzie Czuryłów. W XIX wieku – za czasów Józefa Dzieduszyckiego i jego syna Włodzimierza – posiadanie klucza jaryszowskiego nie miało już ekonomicznego wytłumaczenia. Był utrzymywany z powodów sentymentalnych jako gniazdo rodzinne (prof. K. Karolczak). Majątek był zarządzany z daleka i nie przynosił większych dochodów. W skład klucza jaryszowskiego wchodziło  miasteczko Jaryszów i  wieś Słobódka Jaryszowska. Po śmierci Włodzimierza w 1899 roku nie mógł być przejęty przez spadkobierców, ponieważ nie posiadali oni obywatelstwa rosyjskiego, a prawo rosyjskie nakazywało w takiej sytuacji sprzedaż majątku w ciągu trzech lat. Wnuk Włodzimierz junior podjął się zadania utrzymania klucza jaryszowskiego w rękach rodzinnych: został poddanym rosyjskim i osiedlił się w majątku w 1912 roku, tuż po ślubie z Wandą z Sapiehów. Właściciele po ponad stu latach wrócili do Jaryszowa, który stał się ich domem rodzinnym. Niestety nie na długo. W 1914 roku wybuchła pierwsza wojna światowa, a w 1917 roku zostali pozbawieni własności, jak wszyscy ziemianie na terenach należących do Rosji. Dwór został całkowicie zniszczony w 1917 roku.

Wspomniana na początku fotografia Jaryszowa została odnaleziona podczas prac konserwatorskich prowadzonych przez Ulianę Romaniv w Bibliotece Poturzyckiej znajdującej się w Państwowym Muzeum Przyrodniczym we Lwowie.

Obecnie Jaryszów (ukr. Яришів, ros. Яры- шев) znajduje się na terenie Ukrainy, obw. Winnica, rej. Mohylów Podolski.

O pracach konserwatorskich książek z Biblioteki Poturzyckiej, jakie Związek Rodowy Dzieduszyckich prowadzi we Lwowie można przeczytać TUTAJ

O Włodzimierzu Dzieduszyckim juniorze można przeczytać TUTAJ

Zapraszamy do galerii, w której znajdują się zdjęcia odnowionych obiektów.

MD