Kartki z ptakami – czy pasje można dziedziczyć?

Zapraszamy do udziału w Konkursie historyczno-przyrodniczym im. Włodzimierza Dzieduszyckiego, do którego organizacji pchnęła nas pasja – jak wierzymy – odziedziczona po twórcy muzeum przyrodniczego we Lwowie.

Cztery lata temu odbyła się pierwsza z cyklu konferencji naukowych poświęconych Włodzimierzowi Dzieduszyckiemu z okazji 200. rocznicy jego urodzin. Wykład o wnuku Włodzimierza – też Włodzimierzu – wygłosił wówczas prof. Maciej Luniak z Muzeum i Instytutu Zoologii PAN.

„Pana Włodzimierza poznałem w latach 50., gdy jako licealista, a potem student przychodziłem do Instytutu, między innymi na jego pogadanki o ptakach. Potem, od 1960 roku, gdy pracowałem tam jako ornitolog, był on już na emeryturze, ale nadal bywał w Instytucie wykonując prace zlecone”.

Wspólna praca i pasja ornitologiczna zaowocowały przyjaźnią, której wyrazem były m.in. kartki pocztowe, które panowie wysyłali do siebie z okazji świąt.

Włodzimierz jun. w Instytucie pełnił głównie rolę muzealnika i popularyzatora wiedzy ornitologicznej. Jego ówczesne pogadanki o ptakach skierowane do uczniów i studentów przypominają postać jego dziadka, dla którego najważniejszym celem w działalności muzealniczej było przekazanie wiedzy o rodzimych zasobach przyrodniczych młodszym pokoleniom. Włodzimierz sen. nie miał wątpliwości, że jego praca przyniesie w przyszłości owoce w postaci pokoleń młodych ludzi wychowanych w szacunku do przyrody własnego kraju.

Czy pasje można dziedziczyć? Na pewno można je przekazywać. Włodzimierz jun. był nie tylko kustoszem muzeum zbudowanego przez dziadka, ale również autorem przyrodniczych gawęd, w których wybrzmiewa nie tylko ogromna miłość do przyrody, ale przede wszystkim chęć zrozumienia zasad, jakie w niej panują. Na jego Gawędach starego leśnika pisanych żywym, często bardzo emocjonalnym językiem, wychowują się kolejne pokolenia młodych adeptów wiedzy przyrodniczej. Zapraszamy do lektury kilku fragmentów z Gawęd, ale wcześniej przyjrzyjmy się pięknym rysunkom jego syna Tytusa Dzieduszyckiego – biologa z wykształcenia, artysty z powołania – który wykonał ilustracje do niektórych opowiadań swojego ojca.

 

Zapraszamy do lektury kilku fragmentów z Gawęd starego leśnika.

O pluszczu:

„Zainteresowałem się, jak ten pozornie nieprzystosowany do nurkowania ptaszek chwyta swą zdobycz na dnie potoków. Udało mi się to kiedyś widzieć dokładnie we wschodnich Karpatach. U stóp góry Czywczyn wpada do Czeremoszu potok Dobryń. Zauważyłem, że w miejscu, gdzie Dobryń płynie nieco spokojniej i tworzy cichszą toń, jak Huculi tamtejsi mówią – „płeso”, często przylatuje pluszcz i tam właśnie nurkuje. Nad tym „płesem” było na kilka metrów wysokie urwisko, a pod nim woda przejrzysta jak kryształ, że każdy kamyk, każde ziarnko piasku na dnie można było policzyć. Zasiadłem tam z silną lornetką i… zobaczyłem. Pluszcz nie może nurkować jak ptaki pływające siłą nóg zaopatrzonych w płetwy. Radzi sobie inaczej. Rozpędza się nad strumieniem w powietrzu i siłą tego rozpędu wpada w wodę. Na dnie strumienia chwyta łapkami kamień. Ale prąd potoków górskich jest bystry, więc mógłby go zerwać. I na to znalazł pluszcz radę. Otwiera skrzydła i nastawia pod takim kątem, że go prąd do dna przyciska. Wtedy zaczyna dzióbkiem przewracać kamyki na dnie i co się tam pod nimi kryje – raczki, larwy owadów, robaki – chwyta w dziób i gdy już ma pełny, wynosi na powierzchnię i zjada”. (Gawędy starego leśnika, Warszawa 2021, s. 24)

Ptasie bitwy:

„Pewnego dnia zjawiło się na widowni czwarte [woleoczko]. Trzymało się w pobliżu, ale odosobnione. A w naszej trójce od razu się namiętności rozigrały do niemożliwych granic. Okazało się, że ten nowy przybysz to samiczka, a dotychczasowa trójka – to trójka hultajska młodych kawalerów. Natychmiast rozpoczęły się między nimi walki, aż pierze wkoło latało. Trwało tak dwa dni, aż trzeciego – znikła samiczka, a z nią jeden z kawalerów. Co prawda niezbyt daleko się wyprowadzili, bo w odległości jakich 150 metrów wyśledziłem ich, jak pod korzeniami starej olchy budowali gniazdo. W parę dni po zniknięciu tej pary zjawiła się druga samiczka i znowu po dwu dniach walki wyprowadziła się z drugim kawalerem. Gdzie się umieścili – nie udało mi się wytropić. Natomiast pozostały kawaler też znalazł sobie towarzyszkę i z nią usłali sobie gniazdko w tym samym wykrocie, tylko w innym splocie korzeni. Kwatera kawalerów pozostała pusta. Widocznie była za wielka na normalne gniazdo”. (Gawędy starego leśnika, Warszawa 2021, s. 27–28)

O dudkach:

„A teraz przejdźmy do zarzutu, który się często stawia dudkowi: że śmierdzi. Nieprawda! Dudek jako taki nie śmierdzi. Więc skąd o nim ta opinia? To zbrodniarze rozpowszechnili tę plotkę o dudku! Tak, zbrodniarze, bo ci, co wybierają gniazda ptasie!

Tylko pisklęta dudka śmierdzą. Dopóki nie porosną w piórka, przyroda tak urządziła, że ich gruczoł tłuszczowy wydziela wraz z tłuszczem pewien olejek, mocno niepachnący, co je chroni przed wyjadaniem przez różne łasice i wiewiórki, lubiące odwiedzać w celach rabunkowych gniazda w dziuplach. Za zjawieniem się w gnieździe wroga uczucie strachu wywołuje u piskląt gwałtowny skurcz gruczołu i owa cuchnąca ciecz wytryska nawet na dość znaczną odległość, zmuszając intruza do rejterady”. (Gawędy starego leśnika, Warszawa 2021, s. 32)

Podglądanie kukułki:

„Kukułki bardzo lubią podrzucać swe jaja właśnie pokrzewkom. Wprawdzie znane „kukanie” wydaje tylko samiec kukułki, ale wiadomo, że samce mają swoje rewiry, których strzegą zazdrośnie, a samiczki włóczą się po świecie i zalatują to tu, to tam do któregoś samczyka w odwiedziny. Jeśli jednak chodzi o złożenie jajka w cudzym gnieździe, to wtedy musi samiec pomagać. Skojarzywszy te wszystkie wiadomości szedłem na ową polankę z myślą podpatrzenia kukułki i tych chytrości, jakich używa, by swoje jajko podrzucić. Bardzo ostrożnie podszedłem do gniazda pokrzewek, bo są one bardzo nieufne przy gnieździe, a nieostrożnie przepłoszone wyrzekają się nawet gniazdka i jajek. Gniazdko było już całkiem na wykończeniu i leżały w nim dwa jajka. Wiedziałem, że to jeszcze nie cały lęg, bo pokrzewka ma zwykle cztery lub pięć jaj. Wszystko układało się jak najlepiej. Usadowiłem się więc jak najwygodniej w krzaku olchowym naprzeciw gniazda pokrzewki i czekałem. Siedziałem tak dość długo. Pokrzewki od czasu do czasu przylatywały – to jedna, to druga – przynosiły jakiś materiał na gniazdko i coś przy nim poprawiały. Dokładnie zobaczyć nie mogłem, co robiły, bo samo gniazdko było zanadto zakryte. W pewnej chwili dość wysoko na drzewie, ale w pobliżu gniazda mignął mi bury cień. Lornetka pomogła stwierdzić, że była to kukułka-samiczka. Siedziała swoim zwyczajem na dość grubej gałęzi (kukułki mają łapki bardzo niedołężne i słabe i dlatego obejmowanie nimi cienkich gałązek tak mocno, by ten chwyt trzymał, stanowi dla nich wielką trudność) i przypatrywała się otoczeniu. Kto jednak miał choć trochę zmysłu obserwacyjnego, musiał zauważyć, że śledzi ona każdy ruch pokrzewek i postęp w budowie gniazda. Za mną w olszynce odzywało się od czasu do czasu kukanie samca. Miałem wszelkie dane po temu, że tym razem zobaczę na pewno to, o co mi chodziło: podrzucanie jajka przez kukułkę”. (Gawędy starego leśnika, Warszawa 2021, s. 34–35)

Kruki i błyskotki:

„Że kruki nie lubią zmian w otoczeniu, miałem możność obserwować wiele razy. Wystarczyło, że na wiosnę grządki kwiatowe przed domem zostały przekopane, a już kruki z najwyższą nieufnością omijały te czarne pasy i dopiero po kilku dniach przekonywały się, że to nic groźnego. W rogu ogrodu postawiliśmy sobie altankę. Długi czas omijały ją z daleka i dopiero, gdyśmy częściej zaczęli w niej przesiadywać, to i one za nami przychodziły. „Kradzenie” okazało się też raczej zmysłem obserwacyjnym i niechęcią do przedmiotów niestonowanych z otoczeniem. Kruk „kradnie” przedmioty błyszczące dlatego, że są czymś nienormalnym w otoczeniu. Na to miałem szereg dowodów. Gdy na czarnych przekopanych grządkach kwiatowych zaczynały wyrastać z ziemi grubsze zielone pędy np. tulipanów, to z początku każdy taki zielony, odbijający od czarnego tła pęd wyrywały. Musieliśmy ponakrywać grządki gałęziami świerkowymi. Gdy roślinność już dosyć podrosła, zdjęliśmy gałęzie i wtedy kruki uznały, że wszystko w porządku – ale gdy na zielonym tle rabatek zaczęły zakwitać pierwsze barwne kwiaty, zrywały każdy. Musieliśmy kruki na pewien czas zamknąć w klatce, bo byśmy nie mieli ani jednego kwiatka. Dopiero gdy rabaty równo zakwitły, znowu kruki uznały, że wszystko w porządku i szkód nie robiły”. (Gawędy starego leśnika, Warszawa 2021, s. 44)

Związek Rodowy Dzieduszyckich dziękuje profesorowi Maciejowi Luniakowi za podarowane kartki, które Pan Profesor otrzymał od Włodzimierza Dzieduszyckiego.

MD