Skip to main content

Jedna z najwspanialszych rezydencji staropolskich – zwana perłą Rzeczypospolitej i Wersalem Wschodu – znajduje się w Podhorcach w Ukrainie i należy do najcenniejszych pomników historii i kultury światowej.

Majestatyczny zamek-pałac („palazzo in fortezza”) został wybudowany w latach 1635–1640 przez hetmana Stanisława Koniecpolskiego (1591–1646) „dla uciech smacznego wypoczynku po wojskowych trudach”. Dzięki położeniu na skarpie jest dobrze widoczny nawet z odległości kilku kilometrów. Wyjątkowość formy, w której połączone zostały kunszt architektoniczny z militarną funkcjonalnością, nie sprawiła jednak, że został jednoznacznie zapamiętany i ustalony autor projektu. Być może był to włoski architekt Andrea dell’Aqua lub francuski markiz i inżynier Guillaume le Vasseur de Beauplan, autor licznych budowli w służbie Rzeczypospolitej.

Pałac stał się symbolem potęgi i zamiłowania do sztuki elit I Rzeczypospolitej. Świadczą o tym nie tylko mury, ale też wnętrza. Koniecpolscy i kolejni właściciele – Sobiescy, Rzewuscy, Sanguszkowie – nie tylko go rozbudowywali, ale również sprowadzili do rezydencji setki obrazów, broń spod Wiednia, meble królewskie i pamiątki narodowe.

Rzut założenia rezydencji w Podhorcach. Stan z okresu międzywojennego, za: J. Ostrowski, J. Petrus, Podhorce. dzieje wnętrz pałacowych i galerii obrazów

Spośród wielu pięknych komnat na uwagę zasługuje piękny Gabinet Mozaikowy, któremu burgrabia Antoni Kryczyński nadał miano sypialni Jana III Sobieskiego, tym samym utrwalając w historii Podhorców postać monarchy.

Zdjęcie Gabinetu Mozaikowego, fot. T. Jaworski, zbiory MuFo

Już w XIX wieku zamek-pałac stał się legendą! Notki o nim były publikowane między innymi na łamach czasopisma „Kłosy”, ilustrowanego tygodnika, który był poświęcony literaturze, nauce i sztuce. Opisy, które zamieszczone są poniżej, były wzbogacane o rysunki z natury, które wykonywał malarz i profesor Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie Aleksander Gryglewski (1833–1879).

Uwieczniony na jego rysunkach przepych świadczy niewątpliwie o prawdziwej pasji kolekcjonerskiej jednego z właścicieli zamku Wacława Rzewuskiego (1706–1779). Poświadcza to również wpis śledzący dzieje królewskiej sypialni na zamku opublikowany na stronie Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Czytamy w nim, że

Wacław Rzewuski (1706–1779), pod koniec życia kasztelan krakowski, nie tylko zachował istniejące w zamku pamiątki po poprzednich właścicielach, lecz także z niezwykłym pietyzmem, w latach 1754–1767, gromadził nowe, dotąd rozrzucone po całej Polsce, ściągając je do Podhorzec. Tak więc znajdowało się tu wyjątkowo dużo Sobiescianów, jak np.: szabla Jana III spod Wiednia, bogate łupy tam wzięte (m. in. bębny i talerze muzyki janczarskiej, łuki tureckie inkrustowane złotem), meble w Sali Karmazynowej – wszystkie po Janie III, pamiątki po królowej Marii Kazimierze (szkatułka z drzewa cedrowego, bucik oraz szpinet darowany przez cesarzową Eleonorę Magdalenę, małżonkę Leopolda I Habsburga, po wiktorii wiedeńskiej). Był tam również marmurowy, na dwoje pęknięty stół, na którym – według tradycji – miał zostać ochrzczony w Olesku przyszły król polski.

(Dawna sypialnia Jana III Sobieskiego w zamku w Podhorcach, 23 sierpnia 2007, dostęp: 5.07.2025)

Zgromadzona przez kolejnych włascicieli zamku kolekcja została opisana w monumentalnym dziele „Podhorce. Dzieje wnętrz pałacowych i galerii obrazów” przez Jana Ostrowskiego i Jerzego Petrusa, którzy docenili jej wartość historyczną „jako dokumentu kultury staropolskiej i staropolskiego podejścia do kształtowania wnętrz pałacowych”. Z czasem zamek-pałac stał się swoistą skarbnicą artefaktów historycznych i narodowych, które na wieczną rzeczy pamiątkę utrwalały zwycięskie bitwy, pełne odwagi działania i ponadczasową odwagę dzieci Rzeczypospolitej.

Napoleon Orda, Podhorce (Galicya), 1880 (Polona)

Niewątpliwie na dzisiejszą kondycję zamku w Podhorcach druzgocący wpływ miały wydarzenia dwudziestowieczne. Podczas I wojny światowej zamek został ograbiony, poważnie ucierpiał też podczas wojny polsko-bolszewickiej 1918–1920. Kiedy wybuchła II wojna światowa, Roman Władysław ks. Sanguszko uratował część zbiorów, wywożąc je do Rumunii, skąd trafiły aż do Brazylii. Po zakończeniu wojny władze sowieckie rozdzieliły pozostałe zbiory pomiędzy muzea Lwowa i innych miast. Po II wojnie światowej w zamku został ulokowany szpital gruźliczy, a pałacowe wnętrza zostały podzielone na szpitalne sale za pomocą licznych przepierzeń. Największą jednak katastrofą był pożar w 1956 roku, który bezpowrotnie zniszczył zabytkowe stropy.

W roku 1997 zespół zamkowo-parkowy w Podhorcach, do którego należy kościół ufundowany przez Wacława Rzewuskiego oraz park i ogrody pałacowe położone między zamkiem a kościołem, przejęła Lwowska Narodowa Galeria Sztuki im. Borysa Woźnickiego, która rozpoczęła pierwsze prace zabezpieczające i konserwatorskie. W 2008 roku zamek został wpisany na listę World Monuments Watch, jako jeden ze stu zabytków na świecie o wyjątkowej wartości zagrożonych zniszczeniem.

W lipcu 2024 roku osunęła się znaczna część muru północno-wschodniego alkierza. Wyrwa w wapiennej ścianie odsłoniła dramatycznie zniszczoną strukturę – efekt wieloletniego działania wody, mrozu, korzeni i braku konserwacji.

Wschodnia fasada zamku, za: Polskie Bractwo Kawalerów Gutenberga

Dzięki wsparciu Instytutu POLONIKA i Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz współpracy z Lwowską Narodową Galerią Sztuki Związek Rodowy Dzieduszyckich herbu Sas wraz z wybitnym konserwatorem Anną Kudzią rozpoczął projekt ratunkowej konserwacji najbardziej zagrożonych fragmentów pałacu.

To pierwszy krok większego planu – ratowania całości zamku i przywracania mu należnego miejsca w polsko-ukraińskim dziedzictwie kulturowym.

Dziękujemy Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Instytutowi POLONIKA oraz Lwowskiej Narodowej Galerii Sztuki za zaufanie, współpracę i zgodę na przeprowadzenie prac konserwatorskich w Podhorcach.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.

Wykorzystano następujące źródła:

J. Ostrowski, J. Petrus, „Podhorce. Dzieje wnętrz pałacowych i galerii obrazów”, Kraków 2001.

Portal „Digitalizacja zabytków zespołu zamkowego w Podhorcach”

Kłosy”: czasopismo ilustrowane, tygodniowe, poświęcone literaturze, nauce i sztuce, 1872, T. XV, nr 380.

Film dokumentalny „240. rocznica śmierci króla Jana III Sobieskiego, Filmoteka Narodowa, 1936.