Na frontach I wojny światowej – w mundurach, frakach i sutannach

Tytułowy zwrot: w mundurach, frakach i sutannach został zaczerpnięty z książki Iwony Długoń Znad modrego Dunaju po leniwy San. Czartoryscy z Pełkiń (Warszawa 2023, s.359–365)), w której autorka w barwny sposób przedstawiła zaangażowanie w odzyskanie niepodległości Polski potomków Witolda Czartoryskiego (1864–1945) i jego żony Jadwigi z Dzieduszyckich (1867–1941).

Witold i Jadwiga mieli jedenaścioro dzieci: Marię Annę (1883–1939), Annę Marię (1891–1951), Kazimierza Jerzego (1892–1936), Jerzego Piotra (1894–1969), Włodzimierza Alfonsa (1895–1975), Jana Franciszka (1897–1944), Romana Jacka (1898–1958), Stanislawa Ignacego (1902–1982), Adama Michała (1906–1998), Witolda Tadeusza (1908–1945) i Piotra Michała (1909–1983). Małżonkowie wychowywali swoje dzieci w poczuciu posiadania obowiązków wobec ojczyzny, zarówno w wymiarze gospodarczym, społecznym jaki i politycznym. Kiedy wybuchła I wojna światowa najstarsi synowie bez wahania wzięli udział w walkach o niepodległość.

Zapraszamy do lektury fragmentu rozdziału z książki, której uroczysta promocja odbyła się 27 października 2023 roku w Warszawie.

 

W mundurach, frakach i sutannach

Rodzinna kompania

Spokojny okres dzieciństwa Adama, Witolda i Piotra, a lata młodzieńcze Kazimierza, Jerzego, Włodka, Jana, Romka i Stanisława przerwała I wojna światowa i dalsze walki toczone w latach 1919-1920¹. Dla całej rodziny Wielka Wojna rozpoczęła się wraz z koniecznością opuszczenia pełkińskiego domu i majątku, co też – wobec przewidywanych walk na strategicznej linii Sanu – nakazywał zdrowy rozsądek. Księżna Jadwiga wraz z dziećmi, nauczycielką i boną w połowie sierpnia 1914 roku wyjechała do Krakowa. Wkrótce jednak i tam ze względu na zbliżające się wojska rosyjskie, ogłoszono ewakuację miasta, więc rodzina przeniosła się do Wiednia, gdzie wynajęto mieszkanie przy Heumarkt. Ostatecznie Czartoryscy przez ponad rok, mieszkali w majątku Frain (Vranov nad Dyjí) na Morawach, należącego do zaprzyjaźnionej rodziny Stadnickich². Tam, z dala od frontu i niebezpieczeństw, pozostawała tyko Jadwiga z najmłodszymi dziećmi. W Krakowie i Wiedniu sprawy publiczne zatrzymywały księcia Witolda, a najstarsi z chłopców sukcesywnie powoływani byli do armii austriackiej³.

Jako pierwszego w randze kadeta – skierowano Kazimierza, początkowo biorącego udział w walkach na froncie kieleckim i sandomierskim w II Baterii I Dywizji Artylerii Konnej. Pomyłką okazały się docierające wówczas do rodziny informacje o jego śmierci. Prawdą było jednak to, że szwankujące zdrowie nie pozwoliło mu kontynuować służby, którą jako adiutant (m.in. gen. Rozwadowskiego) przy sztabie dywizji piechoty na froncie tarnopolskim i włoskim zakończył w 1916 roku⁴.

Wstąpienie do seminarium uchroniło od munduru dwudziestoletniego wówczas Jerzego. Książę Witold zasięgnął jednak opinii gen. Tadeusza Rozwadowskiego co do kończącego dziewiętnaście lat Włodzimierza. Odpowiedź brzmiała: wojsko. Włodzimierz miał zgłosić się od razu, bo jak twierdził generał: „dostanie się do szkoły jednorocznej, z której wyjdzie jako oficer, a przecież wojna skończy się najdalej do Bożego Narodzenia”⁵. Ufając więc, jak się okazało naiwnie, przewidywaniom wojskowych, Włodek zgłosił się do I Dywizji Artylerii Konnej, stacjonującej w Krakowie przy ul. Lubicz. Wraz z nim znalazło się tam wielu młodych ziemian, m.in. Stanisław Cieński⁶, Alfred Sapieha z Siedlisk, Ludwik Dunin czy Jaś Tarnowski. Czartoryski służył najpierw w 4, a od zimy 1915 roku aż do czerwca 1918, w 1 baterii, „bez chwili przerwy” – jak wspominał – „za wyjątkiem dwutygodniowych urlopów, mniej więcej co pół roku”⁷. Przez cały okres służby towarzyszyły mu konie z ojcowskiej stadniny, najpierw klacz Aldona, a po niej – wywodzący się z pieniackiej hodowli wierzchowiec pełnej krwi angielskiej Flobart⁸. Włodzimierz mianowany chorążym, a następnie podporucznikiem, wziął udział w ofensywie na Wołyń oraz w walkach na tamtejszym froncie jesienią 1916 roku. Po 27 sierpnia 1916 roku, gdy do wojny – po stronie Ententy – przystąpiła Rumunia, jego dywizjon przeniesiono na front rumuński.

W styczniu 1917 roku do Włodzimierza dołączył jego dziewiętnastoletni brat Roman⁹. Uznano go za zdolnego do służby jeszcze przed zdaniem matury, a wyjazd na front poprzedził pobyt w szkole podchorążych w Neretein pod Ołomuńcem¹⁰. Ponad rok ich jednostka stacjonowała nad rzeką Seret (rum. Siret), na północny-wschód od miasta Fokszany (rum. Focşani). Stamtąd, w licznej korespondencji do rodziny – młodzi Czartoryscy opisywali życie na froncie. Gdy Włodzimierz porównywał wojną do „polowania na dziki”¹¹, Roman opisywał ją niemal jak wielką przygodę:

Kochany Jasiu!

Tu jest tyle śniegu, że trudno sobie tę ilość wyobrazić. Gdy zjedzie się z drogi wyjeżdżonej, aby furę minąć, grzęźnie koń prawie po brzuch w śniegu. Miałem przyjemność w tak straszną zadymę [jechać – I.D.], że na 20 kroków ani słonia by nie zobaczył. Jechałem za drutem telefonicznym 8 km na przełaj, gdyż trzymanie się drogi zawianej było wykluczone i bezcelowe. Tak brnąć, zwalił mi się koń osłabły, a ja jak Pan Bóg przykazał, ryjem w zaspę. Gdybym miał na końcach palców od nóg oczy, może był bym mógł coś widzieć.

Jeżeliś łaskaw i możesz to przyślij trochę cukierków.

Ściskam.

Roman¹².

Rumuńską „przygodę” Czartoryskich zakończył traktat pomiędzy państwami centralnymi a Rumunią, zawarty 7 maja 1918 roku w Bukareszcie. Wraz z nastaniem pokoju dywizję Romana przeniesiono nad Dniestr, a z chwilą rozpadu monarchii oddział wyruszył do kraju. W drodze jednak cały transport wojskowy został rozbrojony przez Ukraińców, co Czartoryski wspominał jako „upokarzające i tragiczne chwile”¹³. Zupełnie inne natomiast były te, gdy wykonywał ostatni rozkaz cesarza Karola I, gdy żegnał on swą armię i zwalniał swych oficerów. Wspominając tamten czas, Roman przytaczał słowa cesarza: „Jesteście Panowie wolni i każdy ze spokojnym sumieniem i czystym honorem może zdjąć mundur austriacki i gdy zechce – oblec ten swojej Ojczyzny!”¹⁴. Dla Czartoryskiego był to piękny gest ustępującego monarchy, dla którego w obliczu rozpadu państwa, ważna była przysięga i honor oficerski¹⁵.

Prócz Kazia, Włodka i Romka w październiku 1915 roku, tuż po zdanej maturze, do wojska austriackiego powołano także Jana. Jego służba w VII Dywizji Konnej i nauka w szkole oficerskiej trwała jednak tylko do stycznia 1916 roku. Z powodu problemów ze słuchem został zwolniony z wojska. Wówczas mając już możliwość kontynuowania nauki, rozpoczął studia na Politechnice Lwowskiej, gdzie w 1926 roku uzyskał tytuł magistra inżyniera architektury¹⁶.

Trudy i niebezpieczeństwa wojskowego życia przerywały młodym Czartoryskim urlopy spędzane w Frainie, gdzie rodzina pozostawała do jesieni 1915 roku. Opuszczając gościnne mury zamku Stadnickich, w dowód wdzięczności, Kazimierz wpisał w tamtejszą księgę pamiątkową pożegnalny wiersz:

 

Na wierzchołku skały – Pyszny zamek stał,

A w nim z gościnności znani – Mieszkali Adamowie kochani Stadniccy

Zamek stoi dumnie w górze – Przetrwał już niejedną burzę

Taja wieńcem go opływa – Skały jego wciąż podmywa od wieków

Gdy się wojna rozsrożyła – I nas z domu wypędziła

Państwo domu, nas wygnańców – Zamienili na mieszkańców swego zamku

A gdy działa u nas grały – Karabiny grzechotały

Frain był cichy i spokojny – Jak gdyby nie było wojny na świecie!

Myśmy tutaj polowali – W lasach sobie buszowali,

Baszty, lochy śmy zwiedzali – Wszędzie gdzie się dało byli w całym zamku

Cały rok tuśmy przebyli – Jakby w niebie u Was żyli

I gdyby nie ta tęsknota – Nas napadłaby ochota tu zostać!

Gdy się teraz rozstajemy – Za gościnę dziękujemy

Wdzięczność dla Was zachowamy – Całe życie w niej przetrwamy do grobu!

Frain, wrzesień 1915

„Pelkińczycy”¹⁷.

Dłuższym przystankiem pomiędzy Frainem a Pełkiniami stał się jeszcze Kraków, gdzie pełkińczycy zajęli pierwsze piętro pałacu usytuowanego naprzeciw dworca kolejowego, przy ul. Lubicz 2¹⁸. Do domu, który niewiele ucierpiał w wyniku prowadzonych w okolicy działań wojennych, powrócono na stałe wiosną 1916 roku¹⁹.

Bezpośredni udział w Wielkiej Wojnie wzięło czterech Pełkińczyków, w walkach z Ukraińcami, a następnie na froncie wojny polsko-bolszewickiej walczyło już sześciu: Kazimierz, Jerzy, Włodzimierz, Jan, Roman, Stanisław. W czasie wojny polsko-ukraińskiej Kazimierz był internowany (8 miesięcy, do maja 1920 roku) przez Ukraińców w Żurawnie. Po uwolnieniu zaciągnął się do wojska i służył (od 11 lipca 1920 do 27 stycznia 1921 roku) przy sztabie lwowskiej armii ochotniczej pod dowództwem płk. Czesława Mączyńskiego²⁰. Ksiądz Jerzy podczas swych studenckich wakacji w Pełkiniach w 1920 roku zaciągnął się jako kapelan do Małopolskiej Armii Ochotniczej i swoją posługę pełnił na froncie koło Zadwórza, na wschód od Lwowa²¹. Włodzimierz w randze porucznika przystąpił do VI Dywizji Artylerii Konnej we Lwowie mjr. Czichowskiego, służył pod por. Mokrzyckim w III baterii. Jednym z ważniejszych jego zadań był transport amunicji z Warszawy. Brał też udział w potyczce pod Kulikowem, a w czasie ofensywy zajmował m.in. Niesłuchów, majątek Dzieduszyckich²². Jan, mimo problemów zdrowotnych, które były przyczyną zwolnienia z wojska austriackiego w czasie walk z Ukraińcami, w 1918 roku wziął udział w obronie Lwowa. Swoją służbę pełnił jako sanitariusz w Szpitalu Wojsk Polskich „Technika”. Jesień 1919 roku spędził już na froncie jako ordynans bojowy, pod dowództwem płk. Czesława Mączyńskiego. W czerwcu i lipcu 1920 roku, oddelegowany przez władze wojskowe, brał udział w akcji plebiscytowej na Śląsku. Tak jak i jego bracia, z chwilą ofensywy bolszewickiej, wstąpił do Małopolskiej Armii Ochotniczej, z której – z powodu bardzo słabego słuchu – został zwolniony w stopniu podchorążego, w listopadzie 1920 roku²³.

Roman po przybyciu na przełomie listopada i grudnia 1918 roku do Krakowa, „pałał” – jak to określił – „chęcią odwetu na Ukraińcach – a Lwów się bronił”²⁴. Skierowany przez gen. Rozwadowskiego, dostał przydział do I Baterii 1 Pułku Artylerii dowodzonej przez por. Wilka, a stacjonującej w Bakończycach na przedmieściach Przemyśla. Przez cały okres służby towarzyszył mu osobisty ordynans Wiluś oraz przysłana z Pełkiń klacz Aida. Od grudnia 1918 poprzez 1919 rok walczył z Ukraińcami, m.in. w okolicach Gródka Jagiellońskiego, Lubnia i wreszcie wiosną w wielkiej ofensywie z Chyrowa przez Stary Sambor, Drohobycz, Stryj, Dolinę, Kałusz, Stanisławów, Tyśmienicę, Niżniów nad Dniestrem doszedł ze swoim plutonem do Brodów, gdzie (koło Nowego Miasta) w zastępstwie, dowodząc połową baterii (4 działa) „zatrzymał natarcie stosunkowo dużych” – jak wspomniał – „sił nieprzyjacielskich”²⁵. Zaraz po tej bitwie jego oddział przerzucono na front białoruski. Maszerując przez Wilno przyprowadził swoją I konną baterię 1 Pułku Artylerii Polowej pod Ostrą Bramą i jak opisywał:

Wyjąłem szablę (chyba pierwszy raz) i gromkim głosem zakomenderowałem „batalion baczność! Czapki zdjąć!”. Dwóch podoficerów umieściłem po obu stronach ulicy, na chodnikach, aby rozkaz mój podawali do tyłu, pilnowali, aby głowy wszystkich były odkryte²⁶

Całe zdarzenie obserwowali liczni przechodnie, będący pod ogromnym wrażeniem „młodziutkiego oficera na ślicznym, siwym koniu i pięknego, budującego widoku” żołnierzy odkrywających głowy²⁷. Kolejnym, już spokojniejszym etapem jego wojskowej drogi była Szkoła Sztabu Generalnego w Warszawie oraz bateria zapasowa I Dywizjonu Artylerii Konnej w Górze Kalwarii, gdzie od maja do końca 1920 roku jego zadaniem było szkolenie rekrutów, kierowanych następnie na front. Z początkiem 1921 roku na kilka miesięcy powrócił do warszawskiej szkoły, starając się jednocześnie o zwolnienie z wojska. Uzyskał je bez problemu w maju, bo jak stwierdził: „to niewinne „ks.” przed nazwiskiem czasem pomaga, czasem utrudnia, ale nigdy nie jest przyjmowane obojętnie, to jest już taka słabość ludzka”²⁸.

W 1920 roku jako uczeń VII kl. Gimnazjum, do Małopolskiej Armii Ochotniczej we Lwowie, zaciągnął się Stanisław. Służył w artylerii konnej pod dowództwem płk. Czesława Mączyńskiego, podobnie jak jego starsi bracia, także na koniu z pełkińskiej hodowli. Brał udział w walkach w okolicy Winnicy, Starego i Nowego Konstantynowa, pod Lwowem, Zadwórzem i ponownie dalej nad Zbruczem. Będąc jednym ze zwiadowców artylerii konnej został ranny w nogę i według słów jego kuzyna, Stanisława Cieńskiego: „pod Zadwórzem jechał konno w jednym bucie, druga noga zabandażowana bez obuwia. Nie chciał pójść do szpitala i tak w jednym tylko bucie parę tygodni wojował konno”²⁹. Zwolnienie ze służby Stanisław uzyskał pod koniec 1920 roku³⁰.

Dowodami uznania za udział w walkach stały się liczne medale, jakimi odznaczono Pełkińczyków. Jan otrzymał Krzyż Walecznych, Odznakę I odcinka Obrony Lwowa, Odznakę „Orlęta”, Krzyż Małopolskich Oddziałów Armii Ochotniczej, a także Krzyż Obrony Lwowa³¹. Romana odznaczono „Orlętami”, Krzyżem Walecznych, Pamiątkową Odznaką 1 Pułku Artylerii Polowej Legionów oraz Odznaką Pamiątkową Artylerii Konnej³². Podobnie Stanisław za walki nad Bugiem zdobył Krzyż Walecznych, a także Odznakę Pamiątkową I Baterii³³.

Wojna 1920 roku przyniosła Czartoryskim jednak i straty. W jej trakcie, z wielkim poświeceniem swoją służbę w sekcji Opieki Nad Żołnierzem Polskim we Lwowie, pełniła siostra księcia Witolda, Wanda. Niosła ona ofiarną pomoc w lwowskich szpitalach i kantynach, wspierając m.in. polskich dezerterów z armii austriackiej. W czasie, gdy stale jeszcze toczyła się wojna o wschodnie ziemie Rzeczypospolitej, Wanda zachorowała na zapalenie płuc, a pojawienie się ropy w sercu przekreśliło jej szanse na przeżycie. Umierając 16 kwietnia 1920 roku, do czuwającej przy niej bratowej wypowiedziała swoje ostatnie słowa: „Módlcie się, aby Polska była dobra i Boża”³⁴. Spoczęła na cmentarzu Łyczakowskim, a odprowadzili ją tam liczni lwowiacy i oddział wojskowy. W uznaniu zasług została odznaczona Krzyżem Obrony Lwowa, Orlętami i Orderem Polski Odrodzonej³⁵.

Zapraszamy do odsłuchania nagrań ze spotkania poświęconego promocji książki dr Iwony Długoń  oraz historii rodziny książąt Czartoryskich w XVIII–XX wieku pt.

DZIEJE RODZINY KSIĄŻĄT CZARTORYSKICH: WIEDEŃ – PARYŻ – PEŁKINIE – WARSZAWA

• Prof. dr hab. Tadeusz Epsztein, Z Wiednia do Pełkiń – wprowadzenie do dziejów rodziny  księcia Witolda Czartoryskiego (1864-1945) i Jadwigi z hr. Dzieduszyckich (1867-1941)

 

• Dr Iwona Długoń, Źródła do dziejów wiedeńsko-pełkińskiej gałęzi rodu Czartoryskich w  zbiorach Biblioteki Książąt Czartoryskich

 

• Prof. UJ dr hab. Janusz Pezda, Od Hotelu Lambert do Hotelu Polskiego. O siedzibach  Czartoryskich

 

• Prof. dr hab. Kazimierz Karolczak, Koligacje i kontakty towarzyskie Czartoryskich w XIX  wieku

 

• Dr Iwona Dacka-Górzyńska, prof. dr hab. Sławomir Górzyński, Nekropolie rodziny  Czartoryskich: kościół św. Krzyża w Warszawie, kościół parafialny w Sieniawie, cmentarze we  Francji i Austrii

Dziękujemy prof. Sławomirowi Górzyńskiemu za udzielenie zgody na nagranie wykładów.