Pomysł utworzenia ordynacji rodowej Dzieduszyckich narodził się w związku z potrzebą zapewnienia stałego i stabilnego finansowania dla Muzeum Przyrodniczego im. Dzieduszyckich, utworzonego we Lwowie przez wielkiego mecenasa i społecznika Włodzimierza Dzieduszyckiego (1825-1899)1 Po latach starań stworzony przez niego projekt Aktu fundacyjnego powierznictwa familijnego hrabiów Dzieduszyckich został 11 grudnia 1893 roku zatwierdzony przez wiedeński parlament, podpisany 20 grudnia 1893 roku przez cesarza Franciszka Józefa I, 5 stycznia 1894 roku został ogłoszony w Dzienniku Ustaw Państwa2. Składał się z 22 artykułów, które szczegółowo określały cele, podstawy majątkowe i zasady dziedziczenia Ordynacji połączonej z Muzeum, aby zapewnić mu podstawy materialne „po wsze czasy”3. Aby utworzyć ordynację i, co za tym idzie, wyodrębnić ze swojego majątku część niepodzielną, Włodzimierz musiał uzyskać od córek4 zrzeczenie się praw do spadku po rodzicach, ponieważ prawo wymagało uregulowania wcześniej wszelkich spraw majątkowych. Każda z córek dostała należną jej część majątku rodziców bądź zapewnienie jego dostania zapisane w akcie notarialnym. W myśl Aktu fundacyjnego w skład ordynacji weszła następująca część dóbr Włodzimierza i jego żony Alfonsyny: dobra klucza poturzyckiego w powiecie sokalskim 5, klucza zarzeckiego w powiecie jarosławskim 6 oraz pałac przy ul. Teatralnej we Lwowie, w którym znajdowało się Muzeum Przyrodnicze im. Dzieduszyckich oraz Biblioteka Poturzycka. Stanowiły one tzw. „dobro niesprzedajne”, pozostające w dyspozycji każdego ordynata. Tytuł ordynata nie uprawniał do żadnych przywilejów, choć miał znaczenie prestiżowe. Ujemną stroną były na pewno ograniczenia w korzystaniu z majątku ordynackiego i dochodów z niego, które w znacznej części przeznaczone były na cele statutowe, czyli na utrzymanie Muzeum Przyrodniczego i Biblioteki Poturzyckiej. Pierwszym ordynatem został Włodzimierz Dzieduszycki, a następni ordynaci mieli być wybierani na zasadzie majoratu7. W chwili powstania Ordynacji ciągłość dziedziczenia zapewniała linia córki Anny i jej męża Tadeusza8. Statut zawierał również listę osób, które nie mogły zostać ordynatami (dzieci nieślubne, przysposobione, osoby chore umysłowo, osoby skazane przez sąd z powodu upadłości majątkowej) oraz wskazanie, że przyszły ordynat musi być katolikiem. Na Muzeum z dochodów Ordynacji przeznaczono 12 tys. koron rocznie, która to kwota miała wystarczyć na utrzymanie instytucji, pensje dla dyrektora i personelu, zakup dalszych eksponatów, wydawanie katalogów itp.9. Oprócz tego w przyszłości miał powstać fundusz dotacyjny, który miał przejąć utrzymanie Muzeum, które miało też być ostatecznym spadkobiercą całego majątku Ordynacji, gdyby zabrakło spadkobierców kolejnego ordynata. Ordynat korzystał z powierzonego mu majątku zgodnie ze szczegółowymi zasadami zapisanymi w Akcie fundacyjnym i podlegał kontroli Rady Ordynackiej10, a ta specjalne powołanemu sądowi. Kolejnymi ordynatami byli: Tadeusz Dzieduszycki (1841-1918) mąż Anny, który zajmował się sprawami ordynacji przez kilka lat, oddając stopniowo pole do działania synowi Pawłowi; doktor praw Paweł (1881-1951), któremu ojciec przekazał w zarząd Muzeum w 1908 roku, a w 1910 roku resztę obowiązków ordynackich na podstawie pełnomocnictwa; po śmierci Tadeusza i po wstąpieniu Pawła do nowicjatu O.O. Jezuitów we Nowej Wsi pod Chytowem ostatnim czwartym ordynatem został młodszy syn Włodzimierz (1885-1971), który prowadził sprawy Ordynacji i Muzeum aż do wybuchu II wojny światowej.
Ostatecznie ordynacje rodowe w Polsce przestały istnieć w latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku, a ramy prawne ich likwidacji określała ustawa z dnia 13 lipca 1939 roku.
Tekst powstał na podstawie książki prof. Gabriela Brzęka Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie i jego twórca, Wydawnictwo Lubelskie Nowe 1994 oraz książki prof. Kazimierza Karolczaka Dzieduszyccy. Dzieje rodu. Linia poturzycko-zarzecka, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2000.
Muzeum Przyrodnicze we Lwowie
dyrektor Muzeum Przyrodniczego Taras Yanitsky
- Tworzony przez niego przez lata zbiór ptaków został przeniesiony do zakupionej w 1868 r. kamienicy przy ul. Teatralnej we Lwowie. Powstało muzeum, które obok kolekcji ornitologicznej mieściło również działy: zoologiczny, botaniczny, mineralogiczno-geologiczny, a później dodano do nich także etnograficzny i prehistoryczny. W 1880 r. Włodzimierz podarował stworzone przez siebie Muzeum Przyrodnicze krajowi. ↵
- Dziennik Ustaw Państwa, R. 1894, cz. III. Ustawa z dnia 20.12.1993 r., art. IX. ↵
- Akademia Umiejętności w Krakowie w dowód uznania naukowej działalności i za ofiarowanie Muzeum na rzecz kraju mianowała w 1881 roku Włodzimierza Dzieduszyckiego członkiem korespondentem, a Uniwersytet Lwowski nadał mu w 1894 roku – za całokształt działalności naukowej i stworzenie placówki badawczej zabezpieczonej finansowo – doktorat honoris causa. Za: G. Brzęk, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie i jego twórca, Wydawnictwo Lubelskie Nowe 1994. ↵
- Włodzimierz z żoną Alfonsyną (1836-1919) miał cztery córki: Klementynę (1855-1929), Annę (1859-1917), Marię (1863-1941) i Jadwigę (1867-1941). ↵
- Poturzyca z Wólką, Byndiucha, Poździmierz, Zawisznia, Skomorochy, Ilkowice, Radwańce, Boratyn, Moździarki, Dobraczyn. ↵
- Zarzecze Dolne i Górne, Łapajówka, Cząstkowice, Czudowice, Rożniatów, Pełnatycze, Wola Rożwienniecka, Kisielów, Żurawiczki Małe. ↵
- Ordynatem zostawał najstarszy syn lub najbliższy krewny w przypadku braku męskich potomków zmarłego. ↵
- Z powodu braku męskiego potomka, w projekcie Aktu fundacyjnego powierznictwa familijnego zostało zapisane dziedziczenie ordynacji przez „następstwo rodów”. Po Włodzimierzu ordynację dziedziczył usynowiony zięć Tadeusz i jego męscy potomkowie. ↵
- „Na ten cel wyznaczył Fundator 12 tysięcy złr rocznie, która to kwota w okresie zaboru, tj. do roku 1918, była w pełni wystarczająca dla należytego rozwoju Muzeum, jednak w okresie międzywojennym była kwotą zbyt niską, aby utrzymać działalność Muzeum na poziomie sprzed I wojny światowej”. Za: G. Brzęk, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie i jego twórca, Wydawnictwo Lubelskie Nowe 1994. ↵
- Pierwsza Rada Ordynacka zebrała się 12 kwietnia 1896 roku. ↵
