Niewiele osób wie, że w Państwowym Muzeum Przyrodniczym na ulicy Teatralnej we Lwowie znajduje się cenny księgozbiór, będący częścią Biblioteki Poturzyckiej, która została założona przez Józefa Kalasantego Dzieduszyckiego (1776-1847) w pierwszej połowie XIX wieku1 i otoczona troskliwą opieką oraz uzupełniana przez jego syna Włodzimierza. Niestety podczas II wojny światowej duża część zbiorów została zniszczona oraz rozproszona. W całości zachowała się jedynie kolekcja książek przyrodniczych przechowywana w ówczesnym Muzeum Przyrodniczym im. Dzieduszyckich2.
Państwowe Muzeum Przyrodnicze NAN na ul. Teatralnej 18 we Lwowie; foto: Mateusz Dzieduszycki
Początków Biblioteki Poturzyckiej należy szukać w XVIII-wiecznej kolekcji Jerzego Dzieduszyckiego (1670-1730)3, który zebrał w swoim pałacu w Cucułowcach ponad 3,5 tysiąca wartościowych woluminów. Kolekcję tę odziedziczyła jego żona Marianna, a po jej śmierci w 1751 roku znaczna część rękopisów trafiła do Poturzycy, zasilając zbiory Józefa Kalasantego.
Jerzy i Marianna Zamoyskich Dzieduszyccy
W ciągu kilkudziesięciu lat zgromadził on około 20 tysięcy dzieł i druków z zakresu historii i literatury polskiej, łacińskiej i francuskiej. Podstawą kolekcji były druki z XVI-XVII wieku, uzupełniane na bieżąco o rękopisy i wydawnictwa współczesne dzięki stałym kontaktom z krakowskimi i lwowskimi księgarzami oraz z innymi bibliofilami (Augustem Bielowskim, Tytusem Działyńskim czy Gwalbertem Pawlikowskim) i bibliotekami (np. sieniawską Czartoryskich). Chociaż był amatorem, możliwości finansowe oraz pracowitość i systematyczność sprawiły, że udało mu się zgromadzić bardzo cenny, choć nieuporządkowany, zbiór bibliofilski. Najstarszy dokument pochodził z 1220 roku! Jego jedyny syn Włodzimierz przeniósł w 1857 roku zbiory poturzyckie do Lwowa, gdzie zostały umieszczone w rodzinnym pałacu na ulicy Kurkowej4. Księgozbiór stał się częścią, znajdującego się tam wtedy, Muzeum Przyrodniczego i został umieszczony w czterech pokojach na parterze pałacu. Fachowym opracowaniem kolekcji zajął się wychowanek jego ojca Józef Łoziński. Już od 1858 r. księgozbiór udostępniono czytelnikom, a ponieważ w pałacu z braku miejsca nie można było zorganizować czytelni, nowsze dzieła wypożyczano do domu, natomiast rękopisy, encyklopedie, słowniki, atlasy itp. tylko za specjalnym zezwoleniem Włodzimierza. Z zachowanej „Pamiętnej Księgi Zwiedzających Zbiory Ojczyste Pana Włodzimierza Dzieduszyckiego”5, wiemy, że oprócz uczniów, studentów i nauczycieli, korzystali z niej najwybitniejsi twórcy kultury i nauki m.in. Karol Estreicher, Henryk Schmitt, Karol Szajnocha, Kornel Ujejski czy Wincenty Pol. Szybko okazało się, jak bardzo potrzebna była we Lwowie tego typu biblioteka. Liczba wypożyczeń dochodziła do 13 tysięcy tomów rocznie. Korzystali z niej też Polacy z innych zaborów. W 1869 roku zbiory przeniesiono na ulicę Teatralną 18 do nowej siedziby Muzeum Przyrodniczego. Tam były udostępniane tylko naukowcom za specjalnym pozwoleniem. Włodzimierz Dzieduszycki systematycznie uzupełniał zbiory o wartościowe pozycje np. Eklezjastes. Księgi Salomonowe – pierwszy znany polski druk przechowywany w całości6), prenumerował wartościowe czasopisma i wydawnictwa, kupował zbiory po zmarłych bibliofilach. W ten sposób do 1877 roku jego biblioteka liczyła już około 30 tysięcy tomów i stała się, obok Ossolineum, jedną z największych prywatnych bibliotek we Lwowie. Po śmierci Włodzimierza z Biblioteki Poturzyckiej wyodrębniono kolekcję książek przyrodniczych, które zostały w Muzeum Przyrodniczym na ulicy Teatralnej, a reszta zbiorów wróciła do pałacu na Kurkową i tam, dzięki opracowanemu przez Marię Zajączkowską katalogowi, była znów dostępna dla czytelników, aż do wybuchu II wojny światowej7.
W czasie II wojny światowej księgozbiór, który znajdował się w pałacu na Kurkowej, został w dużej części zniszczony przez stacjonujące tam wojska rosyjskie. Podczas bardzo ostrej, wojennej zimy 1939-1940 roku żołnierze rosyjscy sprzedawali książki w workach jako opał! Ocalała część starodruków znajduje się obecnie w Lwowskiej Narodowej Naukowej Bibliotece Ukrainy im. Wasyla Stefanyka przy ulicy Łysenki (z pieczęciami JD – Józef Dzieduszycki lub JWD – Józef Włodzimierz Dzieduszycki). Zostały one w dużej części zdigitalizowane przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu (fond 45).
Exlibris z Biblioteki Poturzyckiej
Wśród nich możemy znaleźć rękopis Kroniki domowej Dzieduszyckich Maurycego Dzieduszyckiego z 1865 roku oraz liczną korespondencję oficjalną i rodzinną. Część oficjalnych dokumentów została umieszczona przez NKWD w Archiwum Państwowym we Lwowie8, natomiast księgozbiór przyrodniczy, który został na ulicy Teatralnej w ówczesnym Muzeum Przyrodniczym im. Dzieduszyckich, przetrwał w tym samym miejscu do dzisiejszych czasów we względnie dobrym stanie. W dzisiejszym Państwowym Muzeum Przyrodniczym NAN Ukrainy zachowało się około 23 tys. książek, wśród których znajduje się np. Historia przyrodnicza – pierwsza encyklopedia przyrodnicza Pliniusza Starszego, Klasyfikacja zwierząt Arystotelesa, Historia zwierząt – pierwsza zoologiczna encyklopedia K. Hessnera w 5 tomach (1598-1613), Historia przyrodnicza (1650-1653) J. Jonstona, Rozmowy o wspaniałości świata (1765) B. Fontenela i wiele innych cennych dzieł.
Niektóre z książek potrzebują pilnej konserwacji. Poniżej w galerii znajdują się zdjęcia niektórych z nich.
Stowarzyszenie Związek Rodowy Dzieduszyckich herbu Sas chciałby przywrócić wiedzę o Bibliotece Poturzyckiej, która od 1880 roku pełniła rolę wspólnego dziedzictwa narodowego, ponieważ została podarowana przez Włodzimierza Dzieduszyckiego wraz z Muzeum Przyrodniczym narodowi. Współcześnie jej ocalałe zbiory mogą pełnić rolę bardzo cennego źródła wiedzy dla historyków nauki.
Pamięć o Józefie Kalasantym jako cenionym bibliofilu zachowała się w literaturze przedmiotu – jego biogram znajduje się w „Słowniku Pracowników Książki Polskiej”z 1972 roku.
Dziennik Łowiecki 1887
Dziennik Łowiecki 1887
Dziennik Łowiecki 1887
Kluk K. «Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zarzycie» Warszawa 1781
Album w skórzanej oprawie
Schrebers J.C.D. «Beschreibung der groser nebst ihren abbildungen nach der natur», Leipzig 1769
Schrebers J.C.D. «Beschreibung der groser nebst ihren abbildungen nach der natur», Leipzig 1769
Schrebers J.C.D. «Beschreibung der groser nebst ihren abbildungen nach der natur», Leipzig 1769
Martini H.W. „Neues systhematisches konchylien kabinet”, Nurnberg 1769
Martini H.W. „Neues systhematisches konchylien kabinet”, Nurnberg 1769
Schaffers I.C. „Abbildungen Regensburgisher Insecten”. Band I/1-2. Regensburg, 1766
Schaffers I.C. „Abbildungen Regensburgisher Insecten”. Band I/1-2. Regensburg, 1766
Schaffers I.C. „Abbildungen Regensburgisher Insecten”. Band I/1-2. Regensburg, 1766
Kontenta Arhitekta № 8/2 Krakow 1683
Hahn „Historie des chenes” 1801
Kluk K. „Botanika dla szkół narodowych”, Warszawa 1785
Gesner K. „Historia zwierząt”1598-1613
Linne Carl „Systema Naturae, per reignatria naturae” T.I. Magdeburg 1760
Linne Carl „Systema Naturae, per reignatria naturae” T.I. Magdeburg 1760
Nozeman C. „Nederlandsche Vogelen: in 5 Bd. Amsterdam, 1770
„Geographische beschreibung der prowinzen und stadte in Polen und Lithuanien” Konigsberg 1722
„Geometra Polski, to jest nauka rysowania, podzialu, przemienia, rozmierzania liniy, angulow, figur, y bryt, pelnych”, II том. № 8/1. 2 т, Krakow 1683
Informacje o Bibliotece Poturzyckiej za: Kazimierz Karolczak, Rodzina Dzieduszyckich herbu Sas w XIX i XX wieku, Warszawa 2013 oraz za: K. Karolczak, Dzieduszyckich Związki ze Lwowem.
- Józef Kalasanty był najmłodszym synem Tadeusza Gerwazego (1724-1777) i Salomei z Trembińskich (1718-1787). Urodził się 3 lipca 1776 r. w Żukowie. Po śmierci ojca był wychowywany przez najstarszego brata Waleriana. Walczył w powstaniu kościuszkowskim. Ożenił się 3 listopada 1818 r. w Konarzewie z Pauliną Działyńską, z którą miał syna Włodzimierza. Mieszkali najpierw w Konarzewie, później w Poturzycy (do 1843 r.) i we Lwowie. Był członkiem Królewskiego Towarzystwa Gospodarczo-Rolniczego w Warszawie i Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. Był zapalonym kolekcjonerem książek i okazów przyrodniczych, w tym minerałów zebranych i uporządkowanych przez prof. Ludwika Zejsznera, oraz mecenasem ubogiej młodzieży. Jego podopiecznym był m.in. Józef Łoziński (1827-1897), późniejszy długoletni kustosz Biblioteki Poturzyckiej. Zmarł 19 czerwca 1847 r. Spoczywa w rodzinnej krypcie w Zarzeczu. ↵
- Po zakończeniu II wojny światowej budynek i wszystkie eksponaty zgromadzone w Muzeum Przyrodniczym im. Dzieduszyckich przejęła Ukraińska Akademia Nauk i od tamtej pory występuje ono pod nazwą Państwowe Muzeum Przyrodnicze NAN Ukrainy we Lwowie. ↵
- Koniuszy wielki koronny, poliglota i znawca literatury klasycznej, historii, prawa i wojskowości. W 1704 r. ożenił się z Marianną Zamoyską, nie mieli dzieci. Zamieszkali w Cucułowcach, w okazałej siedzibie zbudowanej przez Jerzego. ↵
- Dzisiaj jest to ulica Łysenki. ↵
- Księga znajduje się dzisiaj w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich ZNO we Wrocławiu. ↵
- Dzisiaj w zbiorach ZNO we Wrocławiu. ↵
- Maria Zajączkowska (1854-1928) pracowała jako bibliotekarz w Bibliotece Poturzyckiej w latach 1899-1920 (po Józefie Łozińskim). Opracowała nowy katalog książek, przygotowała katalog rękopisów (1900-1910) oraz prowadziła chronologiczny spis dokumentów, pozostających w zbiorach bibliotecznych ordynacji poturzyckiej. Po niej bibliotekarzem został dr Rudolf Kotula (1875-1940), dyrektor biblioteki Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (1923-1939) oraz Biblioteki Baworowskich (1915-1940; pracował w niej od 1902 r.). Biblioteką Poturzycką kierował w latach 1922-1925. ↵
- Wykaz dokumentów, jakie zachowały nie w Bibliotece Naukowej im. W. Stefanyka we Lwowi, w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie oraz w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu znajduje się w książce K. Karolczaka, Dzieduszyccy. Dzieje rodu. Linia poturzycko-zarzecka, Kraków 2001, s. 277-282. ↵
