Skip to main content

O nowym domu Ignacy i Magdalena zaczęli myśleć zapewne piętnaście lat po ślubie. Pierwsze kontakty Morskich z pracującym wówczas w Puławach dla księstwa Czartoryskich Chrystianem Piotrem Aignerem miały bowiem miejsce już w 1798 roku. Wtedy to Ignacy Morski zapłacił 100 złotych polskich „J. P. Eignerowi Architektowi donatywy za oddanie abryssów domu” – napisała w artykule Pałac w Zarzeczu w świetle nowych badań Izabela Kopania1. Autorka poddała wnikliwej analizie rejestry wydatków Ignacego Morskiego, dokumenty majątkowe Magdaleny Morskiej oraz korespondencję małżonków. Zapraszamy do lektury.

dr Izabela Kopania

PAŁAC W ZARZECZU W ŚWIETLE NOWYCH BADAŃ

„Pałac ten mocno był zbudowany, ale powierzchowność jego niegustowna. W planie budowany, ale dla ilości szaf pokoje bardzo ścieśniały”2 – tymi niezbyt przychylnymi słowami wspomina o zarzeckiej rezydencji Magdaleny z Dzieduszyckich Morskiej (1762-1847) Franciszek Ksawery Prek. Pałac, odwiedzany i opisywany przez nieocenionego obserwatora oraz kronikarza życia towarzyskiego ówczesnej Galicji, już w XIX stuleciu trafił na łamy wydawnictw o charakterze historycznym i geograficzno-turystycznym3, które jednakże więcej miejsca poświęcały otaczającemu budynek ogrodowi i wyjątkowej schludności pobliskiej wioski holenderskiej, niż samej siedzibie właścicielki Zarzecza.

Pałac w Zarzeczu 2002; fot.: K. Kopania

Te skąpe w detale relacje, pisane z niezbyt odległej perspektywy, wraz z przekazami tradycji domowej Dzieduszyckich4 i wspomnieniami pamiętnikarzy były do tej pory jedynymi źródłami umożliwiającymi historykom architektury rekonstrukcję dziejów budowy zarzeckiej rezydencji.

Podstawowe ustalenia dotyczące pałacu, a związane z czasem jego powstania, autorstwem projektu i formą architektoniczną, zawdzięczamy badaniom Tadeusza Stefana Jaroszewskiego. W opublikowanym w 1957 roku artykule Pałac w Zarzeczu i grupa pałaców z rotundą w narożu5, monografista twórczości Chrystiana Piotra Aignera powiązał pałac z osobą tego właśnie architekta i połączył z grupą wyodrębnionych przez siebie budowli. Przedstawioną blisko dwadzieścia lat później6, uzupełnioną o nowy materiał ikonograficzny7 i wyniki badań odkrywkowych8, rekonstrukcję dziejów budowy rezydencji Jaroszewski opiera przede wszystkim na zachowanym w Muzeum w Jarosławiu, a niedawno opublikowanym, maszynopisie wykładu ostatniego ordynata Zarzecza, Włodzimierza Dzieduszyckiego (1885-1971)9. Czas powstania pałacu badacz zamyka w latach 1817-1819, przy czym – biorąc pod uwagę fakt odnalezienia kamienia węgielnego opatrzonego datą 1807 i inicjałami IM – zakłada możliwość rozpoczęcia budowy w roku 1807 i nagłego jej przerwania10. Opierając się na odnalezionych w Muzeum w Jarosławiu projektach architektonicznych, związanych z zarzecką rezydencją, suponuje, iż „pałac zaprojektowano w pierwszych latach XIX stulecia, budowę jego rozpoczęto w roku 1807 i niebawem ukończono, w roku 1810 zaprojektowano natomiast oficynę kuchenną, którą niezwłocznie wzniesiono”11. Hipotezę tę badacz uznał jednak za trudną do utrzymania12, uznając ostatecznie, iż prace budowlane rozpoczęto w 1817 roku. Autorstwo zarzeckiej rezydencji przypisuje, jak zostało już wyżej wspomniane, Chrystianowi Piotrowi Aignerowi, zaznaczając przy tym, iż Aigner dostarczył jedynie projekt budynku, nad jego realizacją czuwał zaś Fryderyk Bauman – autor sztukaterii zdobiących pałacowe wnętrza13. Dodać przy tym należy, iż dotychczasowa literatura przedmiotu, w oparciu o przekazy tradycji domowej Dzieduszyckich, za inspiratorkę i fundatorkę pałacu uważa Magdalenę z Dzieduszyckich Morską, wdowę po Ignacym Morskim (zm. 1819), szambelanie austriackim, z osobą której niezawodnie należy wiązać organizację przypałacowego kompleksu ogrodowego i budowę, w latach 1821-1832, zarzeckiej idealnej wioski w typie holenderskim.

Dzieje budowy pałacu w Zarzeczu w nieco innym świetle przedstawiają nie analizowane dotąd przez badaczy dokumenty archiwalne: zachowane w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie rejestry wydatków Ignacego Morskiego14 i przechowywane w Dziale Rękopisów Biblioteki Naukowej im. W. Stefanyka we Lwowie dokumenty majątkowe Magdaleny Morskiej oraz kierowana do niej korespondencja15. Wymienione archiwalia pozwalają nie tylko na weryfikację czasu powstania zarzeckiego pałacu, ale także na rozwianie innych wątpliwości nasuwających się przy lekturze podstawowego dla dotychczasowych twierdzeń wykładu Włodzimierza Dzieduszyckiego. Umożliwiają tym samym skonstruowanie nowych fundamentów stanowiących punkt wyjścia dla rozważań nad działalnością w Zarzeczu Magdaleny Morskiej.

Włodzimierz Dzieduszycki sugeruje, iż około roku 1800 miała miejsce separacja małżeństwa Morskich. Tym samym dzieje budowy rezydencji ściśle wiąże z osobą Magdaleny Morskiej16, która na mocy ugody17 stała się właścicielką położonych w Cyrkule Przemyskim dóbr Ignacego. Według relacji ostatniego ordynata Zarzecza, szambelanowa, mieszkająca po rozstaniu z mężem w dworku w Pruchniku, w jednym ze swych majątków utworzyć chciała „une ferme modelle” – wzorowe gospodarstwo. W celu zdobycia potrzebnej do tego wiedzy i doświadczenia, w 1815 roku, udała się w podróż, której szlak wiódł przez Sieniawę, Puławy, Miropol, Warszawę, Niemcy, Holandię, Francję, Anglię, Włochy, Szwajcarię i Austrię18. Po powrocie wczesnym latem 1817 roku Morska miała osiąść w Zarzeczu, gdzie „wygód żadnych nie miała. Był to wówczas zwyczajny folwark, bez żadnego pałacu, ani nawet dworu. – Stał tu tylko zwyczajny domek ekonomski, coś w rodzaju lepszej chałupy, przy nim oficynka”19. Niemalże od razu, w oparciu o projekty „gotowe w szkicowniku” i „myśli skonkretyzowane w głowie”, a przy technicznej pomocy architekta Chrystiana Piotra Aignera i rysownika Józefa Tabaczyńskiego, Morska rozpoczęła prace związane z budową pałacu, którego piwnice gotowe miały być w sierpniu 1817 roku20. Równocześnie z pałacem powstawały, według Włodzimierza Dzieduszyckiego, pomarańczarnie, budynki administracyjne i zabudowania folwarczne21.

Do faktycznych prac nad pałacem w Zarzeczu przystąpiono jednak o wiele wcześniej niż sugeruje Włodzimierz Dzieduszycki. Dzieje budowy rezydencji, możliwe do zrekonstruowania w oparciu o wspomniane archiwalia, bliższe są wysuniętej przez T. S. Jaroszewskiego, aczkolwiek rzeczywiście trudnej wówczas do udowodnienia i zaniechanej przez badacza hipotezie, mówiącej o rozpoczęciu prac budowlanych w 1807 roku, niż na pozór wiarygodnemu wywodowi wykładu. Dom w Zarzeczu Morscy budowali razem. Poszczególne etapy budowy odczytać można dzięki prowadzonym przez Ignacego rejestrom wydatków. Mimo iż na podstawie dokumentów trudno określić ingerencje w pierwotną koncepcję przedstawionego przez Aignera projektu, i rzeczywisty, choćby organizacyjny, udział obojga Morskich w pracach nad pałacem (poza przypadającemu Ignacemu sprawowaniu pieczy nad finansami fabryki), to nie wydaje się uzasadnione traktowanie rezydencji jako kreacji inspirowanej wyłącznie przez Magdalenę.

Nie są też do końca jasne powody, dla których Morscy wybrali na swą siedzibę Zarzecze i dla których zdecydowali się na wybudowanie tam rezydencji zupełnie jak na reprezentacyjną siedzibę nietypowej – małej, ciasnej, na swój sposób skromnej. Wbrew temu, co przekazuje Włodzimierz Dzieduszycki, nie mieli powodów, aby budować nowy pałac. Jak wynika z notatek Ignacego, Morscy zamieszkali w Zarzeczu po ślubie22. W tym samym 1783 roku i rok wcześniej szambelan austriacki notuje wydatki związane z tynkowaniem i meblowaniem istniejącego tam wówczas dworu23. Opłaty za różnego rodzaju prace we dworze – malowanie pokoi, stawianie nowych pieców, wymienianie szyb w oknach – a także za zakup tkanin i nowych mebli Ignacy rejestruje niemalże ustawicznie i dość intensywnie aż po rok 1807-180824, kiedy to, o czym niżej, rozpoczęto budowę nowego pałacu. W Zarzeczu trwały też prace nad ogrodem, oficynami i kabanką25 – trudną w chwili obecnej do zidentyfikowania zarówno jeśli chodzi o usytuowanie w przestrzeni dóbr, jak i o przybliżony choć kształt architektoniczny – której, przynajmniej w rejestrach finansowych, poświęcano wiele uwagi. O zarzeckim dworze nie wiadomo w zasadzie nic poza tym, iż znajdował się w dobrach Morskich aż do 1833 roku26. Być może funkcjonujący w rejestrach Ignacego budynek można powiązać z przechowywanym w Bibliotece Jagiellońskiej projektem dworu w Zarzeczu, wykonanym przez Sebastiana Sierakowskiego ok. 1770 roku27 dla Aleksandra Morskiego, ojca Ignacego. Kwestia ta wymaga jednak dalszych badań.

O nowym domu Ignacy i Magdalena zaczęli myśleć zapewne piętnaście lat po ślubie. Pierwsze kontakty Morskich z pracującym wówczas w Puławach dla księstwa Czartoryskich Chrystianem Piotrem Aignerem miały bowiem miejsce już w 1798 roku. Wtedy to Ignacy Morski zapłacił 100 złotych polskich „J. P. Eignerowi Architektowi donatywy za oddanie abryssów domu”28. W roku 1802 zapłacił tę samą sumę „IMĆ Panu Eignerowi Architektowi od zrobienia projektu ołówkiem na papierze na Dom w Zarzyczu”29. Pierwsze plany pałacu w Zarzeczu chronologicznie bliskie byłyby więc czasowi powstania dwóch, uważanych za najwcześniejsze, pałaców z rotundą w narożu – zameczku w Łańcucie (ok. 1800 r.) i pałacu w Górze Puławskiej (ok. 1800 r.)30. W chwili obecnej, w świetle znanego materiału ikonograficznego, trudno jednoznacznie połączyć zapiski Morskiego z konkretnym planem przeznaczonym dla Zarzecza. W Muzeum w Jarosławiu przechowywane są dwa, wykonane najprawdopodobniej przez Aignera, rysunki przedstawiające rozplanowanie parteru i piętra zarzeckiego pałacu, opatrzone adnotacją „Projekt 1”31.

Projekt parteru – projekt niezrealizowany; Muzeum w Jarosławiu Kamienica Orsettich; fot. K. Kopania

Projekt piętra – projekt niezrealizowany; Muzeum w Jarosławiu Kamienica Orsettich; fot. K. Kopania

Różnią się one od zrealizowanego planu rezydencji 32.

Plan parteru wg Zbioru rysunków…M. Morskiej

Plan piętra wg Zbioru rysunków…M. Morskiej

Hipotetycznie połączyć je więc można z opłaconymi przez Morskiego pierwszymi projektami pałacu. Powstanie zaś ostatecznej i zaakceptowanej do realizacji wersji rozplanowania domu nastąpić musiało w latach 1802-1807.

Do budowy rezydencji przystąpiono w 1807 roku. Już w styczniu Morski zanotował następujący wydatek: „posyłając po architekta Szustra do Sieniawy tam y nazad, na przewozie dwa razy, bo i odsyłając tegoż”33. Na przestrzeni lat 1807-1812 architekt Georg Szuster, pracujący m.in. w Łańcucie, Krzeszowicach i dobrach grzymałowskich dla Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej34, był jednym z częściej odwiedzających Zarzecze gości35. Od Ignacego Morskiego otrzymywał wynagrodzenie za nadzorowanie budowy pałacu36, podobnie zresztą jak Chrystian Piotra Aigner, który w razie potrzeby kontrolował postępujące prace37.

W 1810 roku zarzecka rezydencja Morskich była w zasadzie gotowa38. Od tego momentu Ignacy Morski notuje wydatki związane z realizacjami we wnętrzach pałacu. W 1810 roku prace przy projektowanych przez Chrystiana Piotra Aignra sztukateriach39 rozpoczęli Fryderyk (syn) i Wirgiliusz (ojciec) Bauman: „Sztukatorowi Baumanowi z Łańcuta dałem in vim roboty sztukatorskiej w Nowym Domu Murowanym w Zarzyczu zadatku z rąk moich 2000 zł pol.” 40 – jak notuje Morski. Już w końcu roku zamknięto prace nad sztukateriami w sali okrągłej na parterze (początkowo pełniącej funkcje sali bilardowej, za czasów Magdaleny – sali balowej), w sali jadalnej i przedpokoju przed tą salą41, a także zrealizowano floralne zdobienia stiukowe w salonie weneckim 42.

Kopuła sali górnej

W 1812 roku Baumanowie ukończyli dekorację „Sali Górnej z kopułą”43, a dwa lata później otrzymali ostateczną zapłatę „za resztę roboty sztukatorskiej w Domie Zarzyckim”44, w tym za „sztukateria do pięciu pieców i wazonów do fabryki”45. Od tego też momentu, po rok 1817, rejestry wydatków Ignacego Morskiego wypełnione są sumami za zakup materiałów, luster oraz mebli stanowiących wyposażenie pałacowych pokoi46. Tak więc w 1818 roku47, po licznych zapewne, aczkolwiek dzisiaj ciągle enigmatycznych, perypetiach wynikłych z romansu Ignacego Morskiego z Zofią z Potockich Czosnowską48, Magdalena Morska zamieszkała w ukończonym, i, jak się wydaje, w znacznej mierze wyposażonym domu.

Od blisko sześciu lat swoje funkcje spełniała wówczas także wybudowana w pobliżu pałacu oficyna kuchenna. Projekt budynku autorstwa Georga Szustera, datowany na rok 181049, przechowywany jest w Muzeum w Jarosławiu. Jak wskazują rejestry wydatków Ignacego Morskiego, prace nad oficyną zakończono w 1812-1813 roku50.

Projekt budynku autorstwa Georga Szustera 1810, Muzeum w Jarosławiu Kamienica Orsettich

Dokumenty archiwalne pozwalają poddać w wątpliwość jeszcze jedną przekazaną przez Włodzimierza Dzieduszyckiego informację, kluczową, jak się wydaje, dla szerszego problemu, jakim jest samodzielna działalność w Zarzeczu Magdaleny Morskiej51. Wpleciona w treść wykładu, wyeksponowana wiadomość o odbytej przez Morską w latach 1815-1817 zagranicznej podróży, mającej stanowić niejako inspirację i okazję do zgromadzenia niezbędnej przy zakładaniu posiadłości wiedzy oraz doświadczeń, jest dla Włodzimierza Dzieduszyckiego swoistym pomostem łączącym budowę rezydencji z osobą Magdaleny. Wiele wskazuje jednak na to, że Morska owej podróży nie odbyła.

Z rejestrów wydatków Ignacego Morskiego wynika, że w latach 1815-1817 regularnie, w Zarzeczu i we Lwowie, przekazywał żonie pieniądze, a ze Lwowa przesyłał jej do domu różnego rodzaju sprawunki52. Podczas nieobecności Ignacego w Zarzeczu Magdalena sprawowała pieczę nad prowadzonymi w pałacu drobnymi pracami i wypłacała pieniądze robotnikom53. W 1816 roku wyjechała do Wiednia, zapewne w celu sprowadzenia dla Ignacego lekarza54, gdzie, jak wskazują notatki Morskiego, dokonała też zakupów licznych mebli, zwierciadeł i lamp na potrzeby wyposażenia nowego domu w Zarzeczu55. Co jednak istotne, przytaczanej przez Włodzimierza Dzieduszyckiego podróży nie notuje także sama Magdalena Morska. Pierwszy dłuższy zagraniczny wyjazd, którego ślad pozostawiła w swoich notatkach, to odbyty wraz z bratem Wawrzyńcem, w 1819 roku, siedmiomiesięczny wojaż „do Paryża i Londynu na Warszawa, Poznań, Drezno, Frankfurt, Holandia, Belgium”56. Jak należy przypuszczać, to właśnie ta podróż miała największy wpływ na kształt zrealizowanej w dobrach Morskiej wioski w typie holenderskim, której pierwsze zabudowania z pewnością gotowe były już w 1821 roku57. Blisko dwa lata po powrocie Magdaleny do Zarzecza, którego wówczas – po śmierci Ignacego w 1819 roku58 – była już jedyną właścicielką.

W świetle przeanalizowanych materiałów archiwalnych ugruntowane przez tradycję domową Dzieduszyckich i funkcjonujące w literaturze przedmiotu informacje na temat pałacu w Zarzeczu należy poddać weryfikacji, uznając lata 1807-1812 za czas powstania rezydencji. W kontekście zaś zanotowanych przez Maurycego Dzieduszyckiego jednoznacznie brzmiących słów, iż Magdalena Morska „ozdobiła swą wiejską siedzibę w Zarzeczu pałacem na wzór Świątyni Sybilli w Puławach”59, pamiętać należy o niezawodnym wkładzie Ignacego Morskiego, którego udział w budowaniu domu śledzić można od pierwszych, zamówionych u Chrystiana Piotra Aignera planów (1798 r. i 1802 r.), po zakupy mebli do pałacowych pokoi.


Stowarzyszenie Związek Rodowy Dzieduszyckich herbu Sas dziękuje autorce dr Izabeli Kopani za udzielenie zgody na publikację artykułu.

  1.  Pałac w Zarzeczu w świetle nowych badań, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, T.53, z.3, Warszawa 2008.
  2. F. K. Prek, Czasy i ludzie, przedmowa i przypisy H. Barycz, Wrocław 1959, s. 515.
  3. L. Dębicki, Puławy (1762 – 1830). Monografia z życia towarzyskiego, politycznego i literackiego, t. III, Lwów 1888, s. 394; K. Kielisiński, Zbiór widoków cenniejszych ogrodów w Polsce, z. XII, Lwów 1825-1827; A. Zawadzki, Galicya w obrazach, z. XII, Lwów 1838, s. 72-73; J. Ch. Ostrowski, Environs de Przemyśl. La Villa Zarzecze, w: L. Chodźko, La Pologne historique, littéraire, monumentale et pittoresque, t. III, Paris 1839-1842, s. 143-148; „Przyjaciel Ludu”, (Leszno), R. XV, nr 24 z 10 czerwca 1848 r., s. 189, il. nlb: Zarzecze w Galicyi; W. Zawadzki, Zarzecze, „Tygodnik Ilustrowany”, t. X, nr 265 z 22 października 1864 r., s. 392, s. 393, il. nlb: Pałac w Zarzeczu, w Galicyi.
  4. M. Dzieduszycki, Kronika domowa Dzieduszyckich. Odbita w dwustu egzemplarzach nakładem familii dla własnego użytku, Lwów 1865, s. 412-414.
  5. T. S. Jaroszewski, Pałac w Zarzeczu i grupa pałaców z rotundą w narożu, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. XIX, 1957, nr 4, s. 311-336; te same informacje autor zawarł w: Chrystian Piotr Aigner. Architekt warszawskiego klasycyzmu, Warszawa 1970, s. 261-279.
  6. T. S. Jaroszewski, O Zarzeczu po upływie ćwierćwiecza, w: Architektura rezydencjonalna historycznej Małopolski. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki Łańcut 1975, red. T. Hrankowska, Łańcut 1982, s. 114-119.
  7. W Muzeum w Jarosławiu. Kamienicy Orsettich odnaleziono trzy rysunki przedstawiające plany parteru i piętra pałacu oraz plan i elewacje oficyny kuchennej przy pałacu w Zarzeczu.
  8. W. Menet, Pałac w Zarzeczu. Dokumentacja badań odkrywkowych na obecność starych tynków i polichromii, PP PKZ w Rzeszowie. Pracownia Konserwacji Dzieł Sztuki w Jarosławiu, Jarosław 1975.
  9. Dzieje i opis pałacu zabytkowego w Zarzeczu, w powiecie jarosławskim położonego, dokonane na podstawie odczytu wygłoszonego na posiedzeniu Towarzystwa Miłośników Jarosławia w jesieni 1945 r. przez Włodzimierza hr. Dzieduszyckiego. Rękopis Włodzimierza Dzieduszyckiego (bez tytułu) i opatrzony powyższym tytułem maszynopis przechowywane są w Muzeum w Jarosławiu. Kamienica Orsettich (26 AR Zarzecze). Tekst wykładu (wersja rękopisu) opublikowany został przez Urszulę Olbromską w: Zarzecze Magdaleny z Dzieduszyckich Morskiej. Katalog wystawy Dzieła prowincjonalne? Artyści i mecenasi XIX i początków XX wieku w Ziemi Przemyskiej, Przemyśl 2002, s. 14-37.
  10. T. S. Jaroszewski, O Zarzeczu po upływie ćwierćwiecza…, s. 114-117.
  11. Ibidem, s. 118.
  12. Ibidem.: „W roku 1812 odwiedziła bowiem Zarzecze Izabella z Flemmingów Czartoryska, która w swym dzienniczku podróży nie wspomniała słowem o pałacu, a wiemy przecież jak starannie notowała spostrzeżenia o nowych siedzibach, które oglądała. Pałacu, o którym mowa jeszcze zatem nie było. Relacja Włodzimierza Dzieduszyckiego (oparta na nie odnalezionym dotąd notatniku i szkicowniku pani Morskiej) podaje natomiast szczegóły rozpoczęcia budowy: lato 1817 i w obecnym stanie badań jest trudna do obalenia”.
  13. Ibidem, s. 119.
  14. Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej: AGAD), Archiwum Morskich i Dzieduszyckich (dalej Arch. Mor.), rkps 52-81, 84.
  15. Biblioteka Naukowa im. W. Stefanyka we Lwowie. Dział Rękopisów (dalej: BNL), fond 45, opis III, nr 2258/256: Sprawy majątkowe Magdaleny Morskiej; BNL, fond 45, opis IV, nr 96: Listy Ignacego Morskiego do Magdaleny Morskiej i nn.
  16. Dzieje i opis pałacu zabytkowego w Zarzeczu…, s. 16.
  17. Nie wiadomo, o jakiej ugodzie mówi Dzieduszycki. Przebadane dotychczas archiwalia nie potwierdzają przytaczanej przez badaczy informacji o mającym jakoby mieć miejsce w 1817 roku rozwodzie Morskich, ani też o ich separacji. Informacje te podał chociażby K. Wolski: K. Wolski, Morska z Dzieduszyckich Magdalena Katarzyna, w: Polski Słownik Biograficzny, t. XXI/1, Warszawa 1976, s. 786-787. Umowę o prawie dożywocia do całego majątku na wypadek śmierci jednego z małżonków Morscy zawarli 3 marca 1783 roku i kilkakrotnie potwierdzili: 8 kwietnia 1805 r., 20 maja 1818 r. i 2 września 1818 r.: BNL, fond 45, opis III, nr 2258/256: Sprawy majątkowe Magdaleny Morskiej.
  18. Dzieje i opis pałacu zabytkowego w Zarzeczu…, s. 18-21.
  19. Ibidem, s. 23.
  20. Ibidem.
  21. Ibidem, s. 24.
  22. Intercyzę ślubną Magdalena Dzieduszycka i Ignacy Morscy podpisali 11 lutego 1783 roku. Patrz: K. Karolczak, Dzieduszyccy. Dzieje rodu. Linia poturzycko- zarzecka, Kraków 2000, s. 81.
  23. AGAD, Arch. Mor., rkps 54, s. 22, 35; rkps 55, s. 38: „Ad die 1 Augustii 1782 Anno ad diem 18 Septembris 1783 Anno Expens podana przez J. P. Ortyńskiego Regestrami. Od tynkowania i meublowania dworu zarzyckiego Rzemieślnikom i za różne materyały (…) 13643 zł pol”, s. 39.
  24. Np.: AGAD, Arch. Mor., rkps 56, s. 4, 30, 62; rkps 58, s. 2, 78; rkps 59, s. 37, 78; rkps 63, s. 59, 66, 72; rkps 64, s. 22, 36, 40, 60, 61, 64; rkps 67, s. 34, 50.
  25. AGAD, Arch. Mor., rkps 58, s. 4; rkps 60, s. 17, 38; rkps 61, s. 4, 19, 20, 22, 26, 57, 59, 73; rkps 65, s. 24.
  26. Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu. Dział Rękopisów (dalej: ZNiO), rkps 9838/I: Notatki Magdaleny z Dzieduszyckich hr. Morskiej. Z Biblioteki Poturzyckiej, s. 27: „Dawny dom mieszkalny się zrucił w roku 1833”. Wawrzyniec Dzieduszycki w liście do Magdaleny pisał: „że Siostrzyczka potrafiła te gruzy ze Starego Domu tak prędko uprzątnąć wraz z fundamentami mocno mnie to zadziwia, bo wiem ile koło podobnych rzeczy roboty”: BNL, fond 45, opis IV, nr 50: List od Wawrzyńca Dzieduszyckiego z dnia 7 czerwca 1833 roku.
  27. Dwór murowany w Zarzeczu. Rzut i elewacja frontowa, Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, IR 2656; J. Lepiarczyk, Wczesna działalność architektoniczna Sebastiana Sierakowskiego. Projekty barokowe (1769-1775), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Historii Sztuki”, z. 9, Kraków 1971, s. 200, przypis 7, ryc. 4.
  28. AGAD, Arch. Mor., rkps 63, s. 9.
  29. AGAD, Arch. Mor., rkps 65, s. 2.
  30. T. S. Jaroszewski, Pałac w Zarzeczu i grupa pałaców…, s. 322-323.
  31. Muzeum w Jarosławiu. Kamienica Orsettich, 26 AR Zarzecze; T. S. Jaroszewski, O Zarzeczu po upływie ćwierćwiecza…, s. 115-117, przypis 18.
  32. T. S. Jaroszewski, O Zarzeczu po upływie ćwierćwiecza…, s. 117; patrz też: M. Morska, Zbiór rysunków wyobrażających celniejsze budynki wsi Zarzécza w Galicyi w obwodzie przemyskim leżącéj, częścią z natury zdiętych, lub projektowanych, z opisem budownictwa wiejskiego w sposobie holenderskim i angielskim i ogólnemi myślami o przyozdobieniu siedlisk wiejskich przez M. M. w Wiédniu 1836, drukiem wdowy po Antonim Straussie, Wiedeń 1836, tabl. 4.
  33. AGAD, Arch. Mor., rkps 67, s. 79.
  34. B. Majewska-Maszkowska, Mecenat artystyczny Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej (1736-1816), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976, s. 116, 121, 122, 259-260, 279.
  35. AGAD, Arch. Mor., rkps 68, s. 18, 23, 24, 34, 35, 36, 44, 89, 91, 92; rkps 69, s. 1, 13, 15, 79; rkps 70, s. 4, 24, 38, 53; rkps 71, s. 25, 36, 44; rkps 72, s. 20, 30.
  36. Honoraria wypłacane były w wysokości od 200 do 1000 zł polskich. AGAD, Arch. Mor., m.in: rkps 68, s. 24: „Architektowi Sieniawskiemu Szustrowi od dozierania fabryki domu w Zarzyczu”, s. 34, 73, 89, 92; rkps 69, s. 15: „P. Szustrowi Architektowi Sieniawskiemu za dozór fabryki w Zarzyczu, wydawanie planów i miar rekompensy 400 zł pol”, s. 1, 13, 79; rkps 72, s. 20, 30.
  37. AGAD, Arch. Mor., rkps 68, s. 27, 90, 92; rkps 69, s. 1, 9. Kontakty Aignera z Morskimi przypadają na okres kiedy pracował głównie dla Adama i Izabeli Czartoryskich w Puławach oraz Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej w Łańcucie. Do Zarzecza architekt przyjeżdżał najczęściej z Puław, a także z Bardiowa na Słowacji, gdzie pracował zapewne dla Stanisława Kostki Potockiego. Patrz: T. S. Jaroszewski, Chrystian Piotr Aigner …, s. 28-30.
  38. O postępach prac w Zarzeczu mówią sporządzane przez rachmistrza Zakrzewskiego, a potem przepisywane przez Morskiego, coroczne rejestry wydatków związanych z fabryką domu, np.: AGAD, Arch, Mor., rkps 68, s. 37: „P. Zakrzewskiemu za Dozór fabryki, utrzymanie regestrów, przez lato, przy porachunku donatywy dałem”. W roku 1807 założono fundamenty pałacu (patrz: AGAD, Arch. Mor., rkps. 68, s. 36), w 1808 roku Morski płacił za „dach na domie wieży”, „kominiarzom Jarosławskim od przeciągania luftów w kominach w Nowym Domu w Zarzyczu”, a także „Blacharzowi Żydowi z Łańcuta od wybicia blachą nad latarnią w wieży i dachu nad weneckim oknem” (patrz: AGAD, Arch. Mor., rkps 69, s. 19); rok później notowane są już wydatki na położenie dachu nad oranżerią w domu, kładzenie posadzek, skonstruowanie schodów we wnętrzu, wykonywanie futryn, szklenie okien w suterenach, stawianie pieców czy robienie sufitów, (patrz: AGAD, Arch. Mor., rkps 69, s. 85-86).
  39. AGAD, rkps 68, s. 92: „J. P. Eignerowi Architektowi za fatygę w zrewidowaniu fabryki zarzyckiej y robienia ryssunków stosownych do tey Architektury dla stukatora y innych honorarium 1600 zł polskich”.
  40. AGAD, Arch. Mor., rkps 70, s. 38; patrz też: AGAD, Arch. Mor., rkps 70, s. 50: „powróciłem P. Baumanowi Sztukatorowi za sprowadzenie Oyca do Roboty w Zarzyczu, z Puław do Sieniawy według jego podania”.
  41. AGAD, Arch. Mor., rkps 70, s. 58; patrz też: rkps 72, s. 23, 33.
  42. AGAD, Arch. Mor., rkps 70, s. 60.
  43. AGAD, Arch. Mor., rkps 72, s. 33; rkps 73, s. 70.
  44. AGAD, Arch. Mor., rkps 74, s. 83; patrz też s. 71.
  45. AGAD, Arch. Mor., rkps 74, s. 85.
  46. AGAD, Arch. Mor., rkps 74, passim, rkps 75, passim, rkps 76, passim, rkps 84 passim.
  47. ZNiO, rkps 9838/I: Notatki Magdaleny z Dzieduszyckich Morskiej…, s. 27: „Wprowadziłam się do nowego domu w Zarzyczu w roku 1818 22 września”. Jako pierwsza informacje tę podała A. Sołtysówna: Magdalena Morska i romantyczny zespół pałacowo-ogrodowy w Zarzeczu, Kraków 1994 (nakładem autorki), s. 4.
  48. O romansie Ignacego Morskiego z Zofią Czosnowską piszą: F. K. Prek, op. cit., s. 512-513; a także K. Girtler, mylnie podając rok 1820 jako początek ich znajomości – Ignacy Morski zmarł bowiem w 1819 roku: K. Girtler, Opowiadania. Pamiętniki z lat 1803-1831, t. 1, Kraków 1971, s. 152-153. Jak wynika z zachowanych archiwaliów, Ignacy Morski, na mocy transakcji z 18 marca 1818 roku, skłonny był przepisać na Zofię Czosnowską niemalże wszystkie swoje dobra: BNL, fond 45, opis III, 2258/256/2: Sprawy majątkowe M. Morskiej, tutaj dokument: Copia Tabularia Semplex ad No 6917/818 de prezentati 8 apprilii 1818 ex Libro Instrumentatorum 164 pag 139. Jednakże na mocy testamentu Morskiego, sporządzonego 8 kwietnia 1818 roku i podpisanego 20 maja 1818 roku oraz potwierdzonego 2 września 1818 roku zapisu dożywocia między małżonkami, ostateczną właścicielką dóbr Ignacego stała się Magdalena. Zofia Czosnowska 6 września 1818 roku zrzekła się wszelkich pretensji względem włości Morskiego; pozostała jedynie właścicielką Łąki: BNL, fond 45, opis III, 2258/256/2: Sprawy majątkowe M. Morskiej.
  49. Por. też: AGAD, Arch. Mor., rkps 70, s. 4: „JPanu Szusterowi Architektowi od zrobienia planu na kuchnię y fatygę przy bytności jego w Zarzeczu”.
  50. AGAD, Arch. Mor., rkps 72, s. 40.
  51. Jak zostało już wcześniej zaznaczone, Magdalena Morska uważana jest za fundatorkę i inspiratorkę całego kompleksu pałacowo-ogrodowego w Zarzeczu – a więc pałacu, parku i wioski holenderskiej. W literaturze przedmiotu działalność Morskiej w Zarzeczu jest też łączona z jej aktywnością artystyczną i edytorską, a sama Magdalena określana jest mianem artystki-amatorki. Patrz m.in. A. Grochala, Magdalena Morska, (w:) Artystki polskie. Katalog wystawy MNW, red. A. Morawińska, Warszawa 1991, s. 250-251; Z. Prószyńska, Morska Magdalena Katarzyna, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających, red. J. Derwojed, t. V, Warszawa 1993, s. 648. Na temat działalności Magdaleny Morskiej w Zarzeczu patrz też artykuł mojego autorstwa, opublikowanym pod moim dawnym nazwiskiem: I. Dzioba, Od szkicowych projektów do Zbioru rysunków… W stronę zarzeckiej posiadłości Magdaleny Morskiej, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. LXVIII, 2006, nr 3-4, s. 385-413.
  52. Np. AGAD, Arch. Mor., rkps 84, s. 14: „IMĆ in vim Pensyi we Lwowie 4000 zł pol”, s. 40: „IMĆ in vim Pensyi w Zarzeczu 4000 zł pol”; s. 52: „Za kapelusz z puzderkiem dla IMĆ”; s. 54: „Za farby dla IMĆ”; BNL, fond 45, opis III, nr 96: List od Ignacego Morskiego do Magdaleny Morskiej z dn. 17 lipca 1815 roku; AGAD, Arch. Mor., rkps 75, s. 9: „IMĆ in vim pensyi we Lwowie 2000 zł pol”; AGAD, Arch. Mor., rkps 78, s. 16: „IMĆ in vim pensyi we Lwowie w walucie, 4000 zł pol”.
  53. AGAD, Arch. Mor., rkps 84, s. 40: „Zapłata rzemieślnikom przy fabryce zarzyckiej przez IMĆ w niebytność moją”.
  54. BNL, fond 45, opis III, nr 96: List od Ignacego Morskiego do nn z dn. 20 juin 1816 roku; List Ignacego Morskiego do nn z dn. 30 Juny 1816 roku.
  55. AGAD, Arch. Mor., rkps 75, s. 72, s. 73; por.: BNL, fond 45, opis III, nr 96: List od Ignacego Morskiego do Magdaleny Morskiej z dn 10 lipca 1816 roku.
  56. ZNiO, rkps 9838/I: Notatki Magdaleny z Dzieduszyckich Morskiej…, s. 39.
  57. Ibidem, s. 128.
  58. Ibidem, s. 39. Ignacy Morski zmarł 23 października 1819 roku.
  59. M. Dzieduszycki, op. cit., s. 413.