Za co zapłacił Ignacy Morski? Dr Izabela Kopania – Pałac w Zarzeczu w świetle nowych badań

O nowym domu Ignacy i Magdalena zaczęli myśleć zapewne piętnaście lat po ślubie. Pierwsze kontakty Morskich z pracującym wówczas w Puławach dla księstwa Czartoryskich Chrystianem Piotrem Aignerem miały bowiem miejsce już w 1798 roku. Wtedy to Ignacy Morski zapłacił 100 złotych polskich „J. P. Eignerowi Architektowi donatywy za oddanie abryssów domu” – napisała w artykule Pałac w Zarzeczu w świetle nowych badań Izabela Kopania¹. Autorka poddała wnikliwej analizie rejestry wydatków Ignacego Morskiego, dokumenty majątkowe Magdaleny Morskiej oraz korespondencję małżonków. Zapraszamy do lektury.

dr Izabela Kopania

PAŁAC W ZARZECZU W ŚWIETLE NOWYCH BADAŃ

„Pałac ten mocno był zbudowany, ale powierzchowność jego niegustowna. W planie budowany, ale dla ilości szaf pokoje bardzo ścieśniały”² – tymi niezbyt przychylnymi słowami wspomina o zarzeckiej rezydencji Magdaleny z Dzieduszyckich Morskiej (1762-1847) Franciszek Ksawery Prek. Pałac, odwiedzany i opisywany przez nieocenionego obserwatora oraz kronikarza życia towarzyskiego ówczesnej Galicji, już w XIX stuleciu trafił na łamy wydawnictw o charakterze historycznym i geograficzno-turystycznym³, które jednakże więcej miejsca poświęcały otaczającemu budynek ogrodowi i wyjątkowej schludności pobliskiej wioski holenderskiej, niż samej siedzibie właścicielki Zarzecza.

Te skąpe w detale relacje, pisane z niezbyt odległej perspektywy, wraz z przekazami tradycji domowej Dzieduszyckich⁴ i wspomnieniami pamiętnikarzy były do tej pory jedynymi źródłami umożliwiającymi historykom architektury rekonstrukcję dziejów budowy zarzeckiej rezydencji.

Podstawowe ustalenia dotyczące pałacu, a związane z czasem jego powstania, autorstwem projektu i formą architektoniczną, zawdzięczamy badaniom Tadeusza Stefana Jaroszewskiego. W opublikowanym w 1957 roku artykule Pałac w Zarzeczu i grupa pałaców z rotundą w narożu⁵, monografista twórczości Chrystiana Piotra Aignera powiązał pałac z osobą tego właśnie architekta i połączył z grupą wyodrębnionych przez siebie budowli. Przedstawioną blisko dwadzieścia lat później⁶, uzupełnioną o nowy materiał ikonograficzny⁷ i wyniki badań odkrywkowych⁸, rekonstrukcję dziejów budowy rezydencji Jaroszewski opiera przede wszystkim na zachowanym w Muzeum w Jarosławiu, a niedawno opublikowanym, maszynopisie wykładu ostatniego ordynata Zarzecza, Włodzimierza Dzieduszyckiego (1885-1971)⁹. Czas powstania pałacu badacz zamyka w latach 1817-1819, przy czym – biorąc pod uwagę fakt odnalezienia kamienia węgielnego opatrzonego datą 1807 i inicjałami IM – zakłada możliwość rozpoczęcia budowy w roku 1807 i nagłego jej przerwania¹⁰. Opierając się na odnalezionych w Muzeum w Jarosławiu projektach architektonicznych, związanych z zarzecką rezydencją, suponuje, iż „pałac zaprojektowano w pierwszych latach XIX stulecia, budowę jego rozpoczęto w roku 1807 i niebawem ukończono, w roku 1810 zaprojektowano natomiast oficynę kuchenną, którą niezwłocznie wzniesiono”¹¹. Hipotezę tę badacz uznał jednak za trudną do utrzymania¹², uznając ostatecznie, iż prace budowlane rozpoczęto w 1817 roku. Autorstwo zarzeckiej rezydencji przypisuje, jak zostało już wyżej wspomniane, Chrystianowi Piotrowi Aignerowi, zaznaczając przy tym, iż Aigner dostarczył jedynie projekt budynku, nad jego realizacją czuwał zaś Fryderyk Bauman – autor sztukaterii zdobiących pałacowe wnętrza¹³. Dodać przy tym należy, iż dotychczasowa literatura przedmiotu, w oparciu o przekazy tradycji domowej Dzieduszyckich, za inspiratorkę i fundatorkę pałacu uważa Magdalenę z Dzieduszyckich Morską, wdowę po Ignacym Morskim (zm. 1819), szambelanie austriackim, z osobą której niezawodnie należy wiązać organizację przypałacowego kompleksu ogrodowego i budowę, w latach 1821-1832, zarzeckiej idealnej wioski w typie holenderskim.

Dzieje budowy pałacu w Zarzeczu w nieco innym świetle przedstawiają nie analizowane dotąd przez badaczy dokumenty archiwalne: zachowane w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie rejestry wydatków Ignacego Morskiego¹⁴ i przechowywane w Dziale Rękopisów Biblioteki Naukowej im. W. Stefanyka we Lwowie dokumenty majątkowe Magdaleny Morskiej oraz kierowana do niej korespondencja¹⁵. Wymienione archiwalia pozwalają nie tylko na weryfikację czasu powstania zarzeckiego pałacu, ale także na rozwianie innych wątpliwości nasuwających się przy lekturze podstawowego dla dotychczasowych twierdzeń wykładu Włodzimierza Dzieduszyckiego. Umożliwiają tym samym skonstruowanie nowych fundamentów stanowiących punkt wyjścia dla rozważań nad działalnością w Zarzeczu Magdaleny Morskiej.

Włodzimierz Dzieduszycki sugeruje, iż około roku 1800 miała miejsce separacja małżeństwa Morskich. Tym samym dzieje budowy rezydencji ściśle wiąże z osobą Magdaleny Morskiej¹⁶, która na mocy ugody¹⁷ stała się właścicielką położonych w Cyrkule Przemyskim dóbr Ignacego. Według relacji ostatniego ordynata Zarzecza, szambelanowa, mieszkająca po rozstaniu z mężem w dworku w Pruchniku, w jednym ze swych majątków utworzyć chciała „une ferme modelle” – wzorowe gospodarstwo. W celu zdobycia potrzebnej do tego wiedzy i doświadczenia, w 1815 roku, udała się w podróż, której szlak wiódł przez Sieniawę, Puławy, Miropol, Warszawę, Niemcy, Holandię, Francję, Anglię, Włochy, Szwajcarię i Austrię¹⁸. Po powrocie wczesnym latem 1817 roku Morska miała osiąść w Zarzeczu, gdzie „wygód żadnych nie miała. Był to wówczas zwyczajny folwark, bez żadnego pałacu, ani nawet dworu. – Stał tu tylko zwyczajny domek ekonomski, coś w rodzaju lepszej chałupy, przy nim oficynka”¹⁹. Niemalże od razu, w oparciu o projekty „gotowe w szkicowniku” i „myśli skonkretyzowane w głowie”, a przy technicznej pomocy architekta Chrystiana Piotra Aignera i rysownika Józefa Tabaczyńskiego, Morska rozpoczęła prace związane z budową pałacu, którego piwnice gotowe miały być w sierpniu 1817 roku²⁰. Równocześnie z pałacem powstawały, według Włodzimierza Dzieduszyckiego, pomarańczarnie, budynki administracyjne i zabudowania folwarczne²¹.

Do faktycznych prac nad pałacem w Zarzeczu przystąpiono jednak o wiele wcześniej niż sugeruje Włodzimierz Dzieduszycki. Dzieje budowy rezydencji, możliwe do zrekonstruowania w oparciu o wspomniane archiwalia, bliższe są wysuniętej przez T. S. Jaroszewskiego, aczkolwiek rzeczywiście trudnej wówczas do udowodnienia i zaniechanej przez badacza hipotezie, mówiącej o rozpoczęciu prac budowlanych w 1807 roku, niż na pozór wiarygodnemu wywodowi wykładu. Dom w Zarzeczu Morscy budowali razem. Poszczególne etapy budowy odczytać można dzięki prowadzonym przez Ignacego rejestrom wydatków. Mimo iż na podstawie dokumentów trudno określić ingerencje w pierwotną koncepcję przedstawionego przez Aignera projektu, i rzeczywisty, choćby organizacyjny, udział obojga Morskich w pracach nad pałacem (poza przypadającemu Ignacemu sprawowaniu pieczy nad finansami fabryki), to nie wydaje się uzasadnione traktowanie rezydencji jako kreacji inspirowanej wyłącznie przez Magdalenę.

Nie są też do końca jasne powody, dla których Morscy wybrali na swą siedzibę Zarzecze i dla których zdecydowali się na wybudowanie tam rezydencji zupełnie jak na reprezentacyjną siedzibę nietypowej – małej, ciasnej, na swój sposób skromnej. Wbrew temu, co przekazuje Włodzimierz Dzieduszycki, nie mieli powodów, aby budować nowy pałac. Jak wynika z notatek Ignacego, Morscy zamieszkali w Zarzeczu po ślubie²². W tym samym 1783 roku i rok wcześniej szambelan austriacki notuje wydatki związane z tynkowaniem i meblowaniem istniejącego tam wówczas dworu²³. Opłaty za różnego rodzaju prace we dworze – malowanie pokoi, stawianie nowych pieców, wymienianie szyb w oknach – a także za zakup tkanin i nowych mebli Ignacy rejestruje niemalże ustawicznie i dość intensywnie aż po rok 1807-1808²⁴, kiedy to, o czym niżej, rozpoczęto budowę nowego pałacu. W Zarzeczu trwały też prace nad ogrodem, oficynami i kabanką²⁵ – trudną w chwili obecnej do zidentyfikowania zarówno jeśli chodzi o usytuowanie w przestrzeni dóbr, jak i o przybliżony choć kształt architektoniczny – której, przynajmniej w rejestrach finansowych, poświęcano wiele uwagi. O zarzeckim dworze nie wiadomo w zasadzie nic poza tym, iż znajdował się w dobrach Morskich aż do 1833 roku²⁶. Być może funkcjonujący w rejestrach Ignacego budynek można powiązać z przechowywanym w Bibliotece Jagiellońskiej projektem dworu w Zarzeczu, wykonanym przez Sebastiana Sierakowskiego ok. 1770 roku²⁷ dla Aleksandra Morskiego, ojca Ignacego. Kwestia ta wymaga jednak dalszych badań.

O nowym domu Ignacy i Magdalena zaczęli myśleć zapewne piętnaście lat po ślubie. Pierwsze kontakty Morskich z pracującym wówczas w Puławach dla księstwa Czartoryskich Chrystianem Piotrem Aignerem miały bowiem miejsce już w 1798 roku. Wtedy to Ignacy Morski zapłacił 100 złotych polskich „J. P. Eignerowi Architektowi donatywy za oddanie abryssów domu”²⁸. W roku 1802 zapłacił tę samą sumę „IMĆ Panu Eignerowi Architektowi od zrobienia projektu ołówkiem na papierze na Dom w Zarzyczu”²⁹. Pierwsze plany pałacu w Zarzeczu chronologicznie bliskie byłyby więc czasowi powstania dwóch, uważanych za najwcześniejsze, pałaców z rotundą w narożu – zameczku w Łańcucie (ok. 1800 r.) i pałacu w Górze Puławskiej (ok. 1800 r.)³⁰. W chwili obecnej, w świetle znanego materiału ikonograficznego, trudno jednoznacznie połączyć zapiski Morskiego z konkretnym planem przeznaczonym dla Zarzecza. W Muzeum w Jarosławiu przechowywane są dwa, wykonane najprawdopodobniej przez Aignera, rysunki przedstawiające rozplanowanie parteru i piętra zarzeckiego pałacu, opatrzone adnotacją „Projekt 1”³¹.

Różnią się one od zrealizowanego planu rezydencji ³².

Hipotetycznie połączyć je więc można z opłaconymi przez Morskiego pierwszymi projektami pałacu. Powstanie zaś ostatecznej i zaakceptowanej do realizacji wersji rozplanowania domu nastąpić musiało w latach 1802-1807.

Do budowy rezydencji przystąpiono w 1807 roku. Już w styczniu Morski zanotował następujący wydatek: „posyłając po architekta Szustra do Sieniawy tam y nazad, na przewozie dwa razy, bo i odsyłając tegoż”³³. Na przestrzeni lat 1807-1812 architekt Georg Szuster, pracujący m.in. w Łańcucie, Krzeszowicach i dobrach grzymałowskich dla Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej³⁴, był jednym z częściej odwiedzających Zarzecze gości³⁵. Od Ignacego Morskiego otrzymywał wynagrodzenie za nadzorowanie budowy pałacu³⁶, podobnie zresztą jak Chrystian Piotra Aigner, który w razie potrzeby kontrolował postępujące prace³⁷.

W 1810 roku zarzecka rezydencja Morskich była w zasadzie gotowa³⁸. Od tego momentu Ignacy Morski notuje wydatki związane z realizacjami we wnętrzach pałacu. W 1810 roku prace przy projektowanych przez Chrystiana Piotra Aignra sztukateriach³⁹ rozpoczęli Fryderyk (syn) i Wirgiliusz (ojciec) Bauman: „Sztukatorowi Baumanowi z Łańcuta dałem in vim roboty sztukatorskiej w Nowym Domu Murowanym w Zarzyczu zadatku z rąk moich 2000 zł pol.” ⁴⁰ – jak notuje Morski. Już w końcu roku zamknięto prace nad sztukateriami w sali okrągłej na parterze (początkowo pełniącej funkcje sali bilardowej, za czasów Magdaleny – sali balowej), w sali jadalnej i przedpokoju przed tą salą⁴¹, a także zrealizowano floralne zdobienia stiukowe w salonie weneckim ⁴².

W 1812 roku Baumanowie ukończyli dekorację „Sali Górnej z kopułą”⁴³, a dwa lata później otrzymali ostateczną zapłatę „za resztę roboty sztukatorskiej w Domie Zarzyckim”⁴⁴, w tym za „sztukateria do pięciu pieców i wazonów do fabryki”⁴⁵. Od tego też momentu, po rok 1817, rejestry wydatków Ignacego Morskiego wypełnione są sumami za zakup materiałów, luster oraz mebli stanowiących wyposażenie pałacowych pokoi⁴⁶. Tak więc w 1818 roku⁴⁷, po licznych zapewne, aczkolwiek dzisiaj ciągle enigmatycznych, perypetiach wynikłych z romansu Ignacego Morskiego z Zofią z Potockich Czosnowską⁴⁸, Magdalena Morska zamieszkała w ukończonym, i, jak się wydaje, w znacznej mierze wyposażonym domu.

Od blisko sześciu lat swoje funkcje spełniała wówczas także wybudowana w pobliżu pałacu oficyna kuchenna. Projekt budynku autorstwa Georga Szustera, datowany na rok 1810⁴⁹, przechowywany jest w Muzeum w Jarosławiu. Jak wskazują rejestry wydatków Ignacego Morskiego, prace nad oficyną zakończono w 1812-1813 roku⁵⁰.

Dokumenty archiwalne pozwalają poddać w wątpliwość jeszcze jedną przekazaną przez Włodzimierza Dzieduszyckiego informację, kluczową, jak się wydaje, dla szerszego problemu, jakim jest samodzielna działalność w Zarzeczu Magdaleny Morskiej⁵¹. Wpleciona w treść wykładu, wyeksponowana wiadomość o odbytej przez Morską w latach 1815-1817 zagranicznej podróży, mającej stanowić niejako inspirację i okazję do zgromadzenia niezbędnej przy zakładaniu posiadłości wiedzy oraz doświadczeń, jest dla Włodzimierza Dzieduszyckiego swoistym pomostem łączącym budowę rezydencji z osobą Magdaleny. Wiele wskazuje jednak na to, że Morska owej podróży nie odbyła.

Z rejestrów wydatków Ignacego Morskiego wynika, że w latach 1815-1817 regularnie, w Zarzeczu i we Lwowie, przekazywał żonie pieniądze, a ze Lwowa przesyłał jej do domu różnego rodzaju sprawunki⁵². Podczas nieobecności Ignacego w Zarzeczu Magdalena sprawowała pieczę nad prowadzonymi w pałacu drobnymi pracami i wypłacała pieniądze robotnikom⁵³. W 1816 roku wyjechała do Wiednia, zapewne w celu sprowadzenia dla Ignacego lekarza⁵⁴, gdzie, jak wskazują notatki Morskiego, dokonała też zakupów licznych mebli, zwierciadeł i lamp na potrzeby wyposażenia nowego domu w Zarzeczu⁵⁵. Co jednak istotne, przytaczanej przez Włodzimierza Dzieduszyckiego podróży nie notuje także sama Magdalena Morska. Pierwszy dłuższy zagraniczny wyjazd, którego ślad pozostawiła w swoich notatkach, to odbyty wraz z bratem Wawrzyńcem, w 1819 roku, siedmiomiesięczny wojaż „do Paryża i Londynu na Warszawa, Poznań, Drezno, Frankfurt, Holandia, Belgium”⁵⁶. Jak należy przypuszczać, to właśnie ta podróż miała największy wpływ na kształt zrealizowanej w dobrach Morskiej wioski w typie holenderskim, której pierwsze zabudowania z pewnością gotowe były już w 1821 roku⁵⁷. Blisko dwa lata po powrocie Magdaleny do Zarzecza, którego wówczas – po śmierci Ignacego w 1819 roku⁵⁸ – była już jedyną właścicielką.

W świetle przeanalizowanych materiałów archiwalnych ugruntowane przez tradycję domową Dzieduszyckich i funkcjonujące w literaturze przedmiotu informacje na temat pałacu w Zarzeczu należy poddać weryfikacji, uznając lata 1807-1812 za czas powstania rezydencji. W kontekście zaś zanotowanych przez Maurycego Dzieduszyckiego jednoznacznie brzmiących słów, iż Magdalena Morska „ozdobiła swą wiejską siedzibę w Zarzeczu pałacem na wzór Świątyni Sybilli w Puławach”⁵⁹, pamiętać należy o niezawodnym wkładzie Ignacego Morskiego, którego udział w budowaniu domu śledzić można od pierwszych, zamówionych u Chrystiana Piotra Aignera planów (1798 r. i 1802 r.), po zakupy mebli do pałacowych pokoi.

---

Stowarzyszenie Związek Rodowy Dzieduszyckich herbu Sas dziękuje autorce dr Izabeli Kopani za udzielenie zgody na publikację artykułu.